Արցախի հարցում կարգավորման բանակցային գործընթացի մասնակցելու համար միջազգային հանրությանը կամ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին Հայաստանի ներկայացրած երեք պայմանների շարքում կա մեկը, որը վերաբերում է Արցախի դեմ Ադրբեջանի չհարձակման երաշխիքին: Այդ պայմանները ՀՀԿ գործկոմի նիստից հետո անցյալ շաբաթ Աշարադրել է ՀՀԿ խոսնակ Էդուարդ Շարմազանովը՝ բնականաբար, հղում անելով Սերժ Սարգսյանի հետ քննարկումների արդյունքին:
Հայաստանը պահանջում է հրադադարի պահպանման միջազգային մեխանիզմի տեղակայում, հասցեական հայտարարություններ հրադադարի խախտման դեպքերի առնչությամբ և երաշխիքներ, որ Բաքուն չի հարձակվի Արցախի վրա: Այն, որ հրադադարի պահպանման միջազգային մեխանիզմները վաղուց են հրատապ անհրաժեշտություն՝ կասկածից վեր է: Այն, որ միջնորդները վաղուց պետք է ձեռնամուխ լինեին հասցեական հայտարարությունների՝ ևս չի թողնում կասկածի տեղիք: Մեծ հաշվով, կասկածի տեղիք չի տալիս նաև այն, որ պետք է լինեն Արցախն ագրեսիայից պաշտպանող միջազգային երաշխիքներ: Սակայն այստեղ հարցը բավական նուրբ է և շատ կարևոր:
Ի՞նչ ասել է միջազգային երաշխիք: Օրինակ՝ Ուկրաինայի տարածքային ամբողջությունը կարծես թե ուներ միջազգային երաշխիք, չորս ազդեցիկ պետություններ ստանձնել էին այդ երաշխիքը, թուղթ ստորագրել, դրա դիմաց Ուկրաինան տարիներ առաջ հրաժարվեց իր միջուկային զինանոցից: Եվ ահա եկավ 2014 թվականը, և այդ երաշխիքից մնաց միայն թուղթը, իսկ ռուսական զորքը հայտնվեց Ղրիմում և Արևելյան Ուկրաինայում: Ահա միջազգային երաշխիքի բավական խոսուն օրինակ: Կարո՞ղ է որևէ մեկը վիճարկել, որ Ուկրաինայի միջուկային կարգավիճակը կլիներ լավագույն երաշխիքը այդ պետության տարածքային ամբողջության համար: Հաստատ ավելի կայուն և ամուր երաշխիք կլիներ, քան թուղթը, որ ստորագրվել էր:
Միջազգային երաշխիք ասվածի հարաբերականությունն ապացուցող, վկայող տասնյակ այլ օրինակներ կարող են լինել, որոնք պետք է բերեն պարզ մի հետևության՝ միջազգային երաշխիքը դե ֆակտո ձևավորվում է դրա «շահառու» կողմերի անհատական կարողությունների, անհատական երաշխիքների հաշվին, և դրա հաշվին են պահվում թղթերը, հակառակ դեպքում դրանք պատռելը լինում է մեկ բլից-կրիգի հարց:
Ուրեմն՝ Հայաստանը Արցախի համար չպետք է ակնկալի երաշխիք: Հայաստանը և Արցախը իրենք պետք է կազմեն իրենց երաշխիքները, և դա առավել ևս ցույց տվեց քառօրյա պատերազմը: Միայն այն բանից հետո, երբ Հայաստանն ու Արցախը կկազմեն իրենց կայուն, ամուր, արդիականացող երաշխիքային համակարգը, միջազգային երաշխիքները կսկսեն արդյունավետ աշխատել, և նույնիսկ իրենք կսկսեն իրենց օգնությունն առաջարկել հայկական կողմին:
Բանն այն է, որ այդ երաշխիքային համակարգը ենթադրում է արդյունավետ պետական կառավարում, սահմանադրական կարգ, իրավական հասարակական համակեցություն, հաշվետու կառավարություն, անկախ դատական համակարգ, ազատ տնտեսություն, ազատ մրցակցություն, ներդրումների, սեփականության պաշտպանություն, ազատ և օրինական ընտրություն, կոռուպցիայի դեմ իրական և անխնա պայքար: Որպես այդ ամենի արդյունք, պետությունը ձևավորում է կայուն զարգացման տնտեսական միջավայր, պետականության հանրային գրավչություն, ինչն արտագաղթի փոխարեն բերում է ներգաղթի, նույնիսկ օտարերկրացիները կարող են ցանկություն հայտնել բնակություն հաստատել Հայաստանում:
Տնտեսական այդ էֆեկտը և քաղաքական կամքը ձևավորում են տնտեսա-քաղաքական մի պլաստ, որը կբերի գիտա-կրթական զարգացման, դա էլ իր հերթին նոր որակի կբարձրացնի պետության պաշտպանունակությունը: Արդիականացնել հասարակական հարաբերությունների համակարգը, արդիականացնել պետական կառավարումը, պահպանել Սահմանադրությունն ու օրենքները, հասնել օրինականության և արդարության, ձևավորել ընտրական մեխանիզմով կազմվող իշխանություն, որը հաշվետու է հանրությանը և առաջնորդվում է ինքնիշխանությամբ:
Ահա այն ուղենիշները, որոնք պետք է նպաստեն Հայաստանի և Արցախի անվտանգության երաշխիքային, այսպես ասած, անհատական համակարգի ձևավորմանը: Իսկ դա չի կարող աննկատ մնալ աշխարհում և արագորեն չգտնել դաշնակիցներ՝ իրական դաշնակիցներ, ոչ միայն կարճաժամկետ կամ միջնաժամկետ շահի, այլ նաև երկարաժամկետ քաղաքակրթական, ռազմավարական նախագծերի հիմքով:
Հենց այդպես՝ ներքին, այսպես ասած սուբյեկտային երաշխիքների հստակ և կայուն համակարգի ձևավորման շնորիվ է, որ Հայաստանը պետք է հասնի անվտանգության միջազգային երաշխիքների ձևավորման: Դրանք կոչով կամ պայմաններով չեն, դրանք կոնկրետ, իրական գործով և սեփական օրինակով են, վստահելիության միջավայրով, կանխատեսելիությամբ, հուսալիությամբ: Դա է միջազգային անվտանգության համակարգի կանոնը, այդ համակարգը կառուցված է ոչ բարեգործական, այլ բավական խիստ, նույնիսկ դաժան, բայց արդարացի կանոնների վրա, և դրանից օգտվելու համար պետք է բերել դրան սեփական նպաստը և սեփական կենսագործունեության օրինակով հավաստել, որ նպատակը ոչ թե մակաբուծությունն է, այլ իրական փոխգործակցությունը: Եվ սեփական օրինակը լայն մասշտաբով պետք է սկսել հենց այսօր, հենց հիմա:
Պետության, հասարակության, բանակի հաշվին անձնական, ընտանեկան կամ կլանային բարեկեցություն չկառուցելն է Հայաստանի և Արցախի անվտանգության երաշխիքը, պետական բյուջեն սեփական «ատկատի» չվերածելն է անվտանգության երաշխիքը: Լայնամասշտաբ արդիականացումն է հակառակորդի լայնամասշտաբ հարձակման ռիսկերը կասեցնելու ամենակենսունակ և հեռանկարային երաշխիքը:
