«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է Բանկերի միության նախագահ Սամվել Ճզմաչյանը:
– Պարոն Ճզմաչյան, ինչպե՞ս եք գնահատում բանկերի խոշորացման գործընթացը, կարծո՞ւմ եք արդյոք, որ հիմա մեր տնտեսությանը դա պետք էր՝ հատկապես, որ որոշ բանկեր այսօր անորոշ վիճակում են:
– Պոզիտիվ եմ գնահատում բանկերի կապիտալներն ավելացնելու որոշումը, որն ընդունեց Կենտրոնական բանկը 2014-ի դեկտեմբերի վերջին և տվեց 2 տարի ժամկետ, որպեսզի մինիմալ կապիտալի չափը բոլոր բաները հասցնեն 30 մլրդ դրամի: Այսպիսի խոսակցություններ կան, որ 5 մլրդ-ից մինչև 30 մլրդ բարձրացնելը երևի թե այնքան էլ ճիշտ չէր, բայց եթե նկատի ունենանք այն հանգամանքը, որ Հայաստանում գործող 21 բանկերից 14-15-ը ունեին մոտավորապես 20 և ավել միլիարդ կապիտալ, իսկ 4-5-ը ունեին 30 միլիարդից ավել, ապա այս որոշումը կարելի է միանշանակ ողջունել:
– Իսկ Դուք այստեղ մոնոպոլիզացիայի վտանգ չե՞ք տեսնում: Սա ավելի կենտրոնացման չի՞ տանում բանկային կապիտալը և բանկային բիզնեսը:
– Ես մոնոպոլիզացիա բառը չէի օգտագործի, որովհետև միանշանակ է այն, որ Կենտրոնական բանկն է կարգավորում մեր բանկային տնտեսության աշխատանքները: Եվ այդ տեսակետից Կենտրոնական բանկը երբեք թույլ չի տա, որ մոնոպոլիզացվի ամբողջ բանկային համակարգը, բանկային գործունեությունը ընկնի մեկ-երկու բանկերի վրա: Հարցն այն է, թե ես քանի բանկ կուզենայի տեսնել Հայաստանի բանկային դաշտում. մինիմում 21, որովհետև կյանքը ցույց տվեց, որ 21 բանկերի քանակը շատ լավ թիվ է, որպեսզի մրցակցությունը բավականին բարձր մակարդակի վրա լինի: Շատ սուր մրցակցություն է բանկերի միջև: Կենտրոնական բանկը չի գնացել այդ ուղղությամբ՝ մինիմալ կապիտալի պահանջի բարձրացմանը, որպեսզի քչացնի բանկերի թիվը, ո՛չ, այդպիսի նպատակ չի հետապնդել: Կենտրոնական բանկն ուղղակի ուզեցել է ուժեղացնել բանկային համակարգը: Դուք տեսնում եք, թե ինչ է կատարվում նախկին ԽՍՀՄ երկրներում, որտեղ նաև այդպիսի խոր պրոցեսներ են գնում՝ Ռուսաստանում, Ուկրաինայում, Բելառուսում, Ղազախստանում բանկերի թիվը պակասում է, այսինքն՝ փոքր, տնտեսության վրա գրեթե ազդեցություն չունեցող բանկերը փակվում են, դրանց փոխարեն ձևավորվում են ավելի հզոր բանկեր:
– Մյուս կողմից՝ ստացվում է, որ մենք փոքրերին աջակցելու, ուժեղացնելու համար ուժեղացնում ենք մեծերին, մեծացնում ենք նրանց, և այսպիսով՝ մրցակցությունը կրճատվում է: Իսկ ի՞նչ է տալիս տնտեսությանն այս խոշորացումը:
– Դեռևս մենք չենք տեսել այնպիսի երևույթ, որ խրախուսվեն մեծ բանկերը, որպեսզի մեծանան: Բանկերի միավորումն ինչ է նշանակում. ասենք՝ մի բանկն ունի 10 մլրդ, մյուսն ունի 5 մլրդ կապիտալ, միանում են, և բաժնետերերն էլ են մնում ու աշխատում, թե հետագայում ով ում ինչ և ինչքանով կվաճառի կամ չի վաճառի՝ դա կերևա հետո, բայց դա չի նշանակում, թե մեծ բանկերը խրախուսվեցին, նրանք միավորվում են: Վերջին հաշվով, եթե մինչև անգամ մի բանկը, կոպիտ ասած, ծախվում է մյուս բանկին, դա նշանակում է, որ նրանք այդ գումարը տալիս են սրան: Տնտեսության համար միշտ էլ լավ է ունենալ մեծ կապիտալով բանկեր: Բանկերի կապիտալների մեծացումը և խոշորացումը բերելու է նրան, որ ըստ սպասելիքների՝ մոտավորապես 250-300 միլիոնով կավելանա հենց բանկերի կապիտալը, այսինքն՝ երկրում գտնվող գումարը: Սա պետք է բանկերը, բնականաբար, տեղաբաշխեն: Տեղաբաշխելիս միանշանակ է, որ դրամական զանգվածի հետևանքով դա կբերի նրան, որ տոկոսադրույքները կիջնեն: Բնականաբար, եթե դրամական զանգվածը շատ է, բանկերի միջև կսկսվի շատ հզոր մրցակցություն հաճախորդի, վարկառուի համար, և այդ վարկառուն կօգտվի դրանից, իսկ մրցակցության ժամանակ տոկոսները միանշանակ իջնում են:
– Այսինքն՝ Դուք հավատո՞ւմ եք, որ մեր բանկերին կհաջողվի դրսից գումարներ ներգրավել կապիտալում:
– Դուք գիտե՞ք, որ արդեն 150 միլիոնով ավելացել է մեր ընդհանուր կապիտալը: Մեծ կապիտալով բանկերին կհաջողվի շատ ավելի մեծ ռեսուրսներ ձեռք բերել արտասահմանից, դա էլ կավելացնի, այսինքն՝ ոչ միայն 250-300 մլն դոլարի չափով դրամական զանգվածի ավելացում է սպասվում վարկային շուկայում, այլ կարող է և միլիարդների մասին խոսք լինել: Բայց, իհարկե, դա միանգամից տեղի չի ունենա, որովհետև դեռևս պետք է մեր տնտեսությունը կարողանա մարսել այս գումարները:
– Շատ գործարարներ այսօր վարկերի տակ են և չեն կարողանում վճարել, և դա նաև մեծաթիվ սնանկացումների պատճառ է: Ի վերջո, Ձեր կարծիքով, հնարավո՞ր է ինչ-որ չափով իջեցնել այդ տոկոսադրույքները, որպեսզի մեր տնտեսությունը կարողանա շնչել:
– Նախ՝ կարող եմ նշել միջինացված տոկոսադրույքների մասին, որոնք ձևավորվում են շուկայում, և ամենևին այդպես չէ, որ տոկոսադրույքները բարձրացել են, ընդհակառակը՝ վարկային տոկոսադրույքները, ըստ ԿԲ տվյալների, պակասել են: Որպեսզի մենք ռեալ խոսենք, պետք է նշենք, օրինակ, հիփոթեկային վարկերի տոկոսադրույքները պակասե՞լ են, թե՞ ավելացել են, խոշոր բիզնեսին կամ փոքր միկրոբիզնեսին տրամադրվող վարկերն ավելացե՞լ են, թե՞ պակասել են, բայց մենք վերցնենք միջինացված տոկոսադրույքները. դրանք պակասել են: Շատ մեծ թվերով չեն պակասել. եթե 2013թ. տոկոսադրույքը եղել է 17,7 տոկոս, 2014-ին 16,2 և 2015-ին՝ 15,3 տոկոս: Միևնույն ժամանակ, խոսենք ավանդների մասին. չէ՞ որ բանկեր կան, որոնք հնարավորություն ունեն միջազգային կառույցներից, արտասահմանից բերել բավականին փոքր տոկոսով (6, 7 կամ 8 տոկոսով) վարկային ռեսուրսներ, բայց բանկերի երևի թե մեծամասնությունը վարկային տոկոսադրույքները ձևավորում է՝ ելնելով ավանդային տոկոսադրույքներից, որովհետև տվյալ բանկի ռեսուրսների մեծ մասը կազմում են բնակչությունից ներգրավված ավանդները: Ավանդների տոկոսադրույքները մի քիչ բարձրացել են: 2013թ. 9,7 տոկոս է եղել, 2014-ին՝ 10,9 և 2015-ին՝ 13 տոկոս: Դա բերել է նրան, որ այսօր մենք ունենք շատ փոքր մարժա:
Մարժան վարկային տոկոսադրույքների, ավանդային տոկոսադրույքների և ներգրավված միջոցների տարբերությունն է, որը և կազմում է հիմնականում բանկի եկամուտը՝ շահույթը: Բանկը որտեղից է ստանում. ներգրավում է ազատ միջոցներ՝ արտասահմանից, բնակչությունից, հիմնարկներից, տոկոսով ներգրավում է և տրամադրում է վարկեր, այդ վարկերը պետք է միանշանակ մի քիչ բարձր տոկոսով տրամադրի, որպեսզի ինքը կարողանա ապրել, թե չէ մեկ տարվա մեջ բանկը կփակվի, եթե պակասորդ լինի: Այդ տեսակետից մարժան շատ կտրուկ նվազել է բանկային համակարգում: Դա էլ բերել է նրան, որ բանկերի եկամուտները, շահույթը հավասարապես բավականին պակասել են այս տարիների ընթացքում, երբ մեր տնտեսությունը, մեր տարածաշրջանում գտնվող երկրների տնտեսությունը, համաշխարհային ճգնաժամը, այդ բոլորը բերել են տնտեսության որոշ ոլորտների որոշ չափի անկման, և այդ առումով մեզ մոտ էլ, բնական է, որ մարժան պակասել է շատ կտրուկ. 2-3 տարի առաջ կազմում էր 7 տոկոս, իսկ հիմա կազմում է 2-3 տոկոս մաքսիմում: Դա բավականին փոքր տոկոսադրույք է, գրեթե միջազգային ստանդարտ է:
– Սակայն դա տնտեսության վրա կարծես էական ազդեցություն չի ունենում, և ամեն դեպքում այն գործարարները, որոնք վարկերի տակ են, իրենց վրա չեն զգում այդ փոփոխությունը:
– Դե դա տնտեսությունից է, ոչ թե բանկերից: Բանկը ժամանակին, ասենք՝ 3 տարի առաջ 5-6 տարով վարկային պայմանագիր է կնքել տվյալ տնտեսվարող սուբյեկտի հետ և տրամադրել է վարկ որոշակի տոկոսով: Բանկը ընթացքում տոկոսադրույքը չի կարող պակասեցնել, որովհետև եթե պակասեցնի, այն չնչին մարժան էլ, որը այսօր կա, կկորչի, այսինքն՝ նախկին վարկերի վրա դա առանձնապես ազդեցություն չի թողնում, ես խոսում եմ նոր վարկերի տոկոսադրույքների մասին, որոնք քիչ, բայց իջել են: Որքանով գիտեմ, մեր բնակչության մոտ 40 տոկոսի վրա ազդում է ավանդային տոկոսադրույքը: Այսինքն՝ եթե Ձեր ընտանիքում 5 հոգի եք և ավանդ ունեք դրած, այդ ավանդը գալիս է ձեր ընտանիք և ազդում է ընտանիքի անդամների վրա: Եթե նկատի ունենանք այն հանգամանքը, որ 2013-ից մոտ 3,8-4 տոկոսով ավելացել է միջին ավանդային տոկոսադրույքը, ապա պետք է եզրակացություն անել, որ բանկերը միևնույն ժամանակ իրենց հասանելիք շահույթը, որը որ մեծ էր մարժայի հաշվին, հիմա ավելի շատ տրամադրում են բնակչությանը:
– Այսինքն՝ Դուք որևէ կերպ համաձայն չեք տնտեսագետների այն պնդումներին, որ բանկերն այսօր ապրում են տնտեսության հաշվին, ավելի շատ այդ տոկոսների հաշվին են իրենք ապրում, քան ֆինանսավորում են նույն տնտեսության զարգացումը:
– Մենք ֆինանսավորում ենք տնտեսության զարգացումը, բայց բանկերը սկսել են շատ ավելի զգուշորեն մոտենալ, որովհետև տեսեք՝ ինչ է տիրում. ում վարկ ես տալիս, չի վերադարձնում: Բանկերը գործ ունեն ներգրավված միջոցների հետ, այդ թվում շատ մեծ գումարներ ունեն բնակչությունից ներգրավված միջոցներից, և բանկերը առաջին հերթին պարտավոր են պահպանելու բնակչության միջոցները. սրա մասին է խոսքը: Դուք ասում եք, որ տնտեսվարող սուբյեկտները բողոքում են, ես չեմ հավատա, որ մի լուրջ տնտեսվարող սուբյեկտ ասի, թե բանկերն են մեղավոր, որ մենք այսպիսի վիճակի մեջ ենք, ինչի՞ մասին է խոսքը: Սնանկացումների մասին խոսեցիք, ես էլ ասում եմ, որ այդ սնանկացման գործընթացների մոտավորապես 75 տոկոսը սարքած սնանկացումներ են, որպեսզի բանկերի վարկերը չվերադարձնեն: Պիտի վերադարձնի, չի կարողանում, հետո սնանկացման հետ կապված որոշում են ընդունում, որ առողջացման պրոցես գնա, մինչև սնանկացումը հինգ տարի ժամանակ տանք: Բանկը այդ փողը, որ ձեզանից է վերցրել, ինձանից է վերցրել որպես ավանդ, մեկ է, ձեզ տոկոսը տալու է: Մենք չենք կանգնելու ասենք՝ գիտես ինչ, քանի որ այն հիմնարկությունները սնանկացան, որոնց դու վարկավորել էիր, ուստի նրանք քեզ տոկոս չեն վերադարձնելու, դու էլ մեզ տոկոս մի տուր:
– Վերջին շրջանում կարծես կայուն ձևով աճում է դոլարի գինը, սակայն, այնուամենայնիվ, համեմատած ԱՊՀ երկրների հետ, Հայաստանում դոլարի կայունությունը գրեթե արհեստականորեն պահպանվում է, և որոշ արտադրողներ ասում են, որ սա ընդհանրապես սպանում է արտադրությունը Հայաստանում, կարծում եք՝ պետք է լողացո՞ղ կուրսը ընտրվի, թե՞ պետք է շարունակել կայունությունը պահպանել:
– Այդ բողոքողները տեղին են բողոքում, բան չունեմ ասելու, դա այն արտադրողներն են, որոնք արտահանում են կազմակերպում, բնական է, եթե ռուբլու կուրսը չափազանց ընկած է այժմ՝ դրամի փոխարժեքի հետ համեմատած, ապա նշանակում է, որ մեր ապրանքը այնտեղ դառնում է ոչ մրցունակ, քանի որ այնտեղ ավելի շատ է ընկած գինը, և հենց իրենց ապրանքը ավելի լավ է վաճառվում, ավելի ցածր գնով: Սակայն նկատի ունենանք այն հանգամանքը, որ ըստ վիճակագրական տվյալների՝ մեր արտահանողների գումարային ծավալները կազմում են մեր տնտեսության ընդամենը 15%-ը, իսկ բնակչությունը մնում է բնակչություն:
Դուք պատկերացրեք այսպիսի մի բան. եթե դոլարի կուրսը բաց թողնեն և 490-ից դառնա 700, այսինքն՝ դրամն ահավոր ձևով արժեզրկվի, դուք համոզվա՞ծ եք, որ ձեր աշխատավարձը երկու անգամով կավելացվի, չէ՛, մնալու է նույնը, այսինքն՝ այդպիսի կտրուկ արժեզրկումն արդեն սոցիալական երևույթ է, դա արդեն բնակչության վրա կտրուկ ազդող երևույթ է լինելու: Ճիշտ է ասված, որ պիտի թողնեն, որ կայուն ձևով տարեկան 1%-ով փոփոխություն լինի, դա նորմալ երևույթ է ցանկացած տնտեսության մեջ, որը թույլ է տալիս նաև արտահանողներին լավ աշխատել: Դա նշանակում է արտադրանքը արտահանում են, արտահանումից ստանում են դոլար, այդ դոլարը մտնում է երկիր, այդ դոլարը երկրում դրամական զանգվածի մեջ ավելանում է, և դրամի և դոլարի հարաբերակցությունը փոփոխվում է հօգուտ արդեն իսկ դրամի, որովհետև դրամը չի փոխվում իր քանակական տեսքով, փոխվում է դոլարը: Բայց մյուս կողմից, եթե բաց թողնեն և հասնի 700-ի, 800-ի, ես չգիտեմ, ուղղակի անկանխատեսելի է դա այսօր, ի՞նչ եք կարծում՝ ճիշտ կլինի՞:
– Իսկ այս պարագայում, երբ կայունությունը արհեստականորեն պահպանվում է, Ձեր կարծիքով՝ մեր տնտեսությունը կարո՞ղ է երկար դիմանալ նման պարագայում:
– Գիտեք ինչ, ոչ թե դիմանալ, այլ նաև աճել: Այո՛, Կենտրոնական բանկը կատարում է որոշ քայլեր, դոլարային գումարներ է լցնում մեր շուկայի մեջ, որպեսզի դրամի փոխարժեքը համապատասխանաբար ավելի պահի, չնչին փոփոխությունները հաշիվ չեն: Եվ սպասումներով լի ենք, որ տնտեսությունը կզարգանա:
