«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է սահմանադրագետ Արմեն Մազմանյանը:
– Դուք երկար ժամանակ ակնդետ ուշադրությամբ հետևում և հետևողականորեն արձագանքում էիք սահմանադրական հանրաքվեից առաջ քննարկումներին, նախագծերին, նաև փոփոխություններ էիք առաջարկում նախագծերում, լուրջ անհամաձայնություն ունեիք շատուշատ դրույթների նկատմամբ: Ի վերջո, ինչպե՞ս եք գնահատում Սահմանադրության արդյունքները, և հռչակված «ոչ»-ի քանակը որքանո՞վ եք արժանահավատ համարում. արդյո՞ք Դուք էլ եք կարծում, որ համատարած կեղծիքներ են եղել հանրաքվեի ընթացքում, որն էլ ապահովել է «այո»-ի հաղթանակը:
– Սահմանադրությունը բազմաշերտ է, և քանի որ Սահմանադրության գրեթե բոլոր դրույթներում կատարվեցին փոփոխություններ, ապա սահմանադրական փոփոխությունները կարող են ունենալ բազմաբովանդակ, համապարփակ ազդեցություն: Վտանգները, որ ես տեսնում էի, հիմնականում քաղաքական կառավարման ձևի հետ էին կապված:
– Բայց այդ ռիսկերը պահպանվել են նախագծում:
– Հենց այն փոփոխությունները, որոնք ես վտանգավոր էի համարում, տեղի ունեցան:
– Իսկ արդյունքների վերաբերյա՞լ:
– Ընտրակեղծիքների վերաբերյալ լուրերից միգուցե բոլորը չէ, որ հավաստի էին, բայց մեծ մասը բավականին տեսանելի էին, ընտրակեղծիքների տարատեսակներ կան, որոնք բավականին ակնհայտ են:
– Իսկ ինչպե՞ս եք վերաբերվում ընդդիմության մարտավարությանը. ընդդիմության մի հատվածը, օրինակ, բոյկոտի կոչ էր անում, մյուս հատվածը կողմ էր հանրաքվեին մասնակցելուն: Արդյունքում այդպես էլ չհասկացանք, թե հասարակության որ հատվածը ընդդիմության որ հատվածի կոչին և հրահանգներին ապավինեց: Ձեր գնահատմամբ՝ արժեր մասնակցե՞լ, թե՞ բոյկոտել: 2005թ. օրինակը կա, երբ ընդդիմությունը համատարած որոշեց չմասնակցել հանրաքվեին, բայց հանրաքվեն կայացավ, իշխանությունն իր ցանկացած թիվը նկարեց, և այն շարունակեց գործել: Այն ուժերը, որոնք բոյկոտի կոչ էին արել 2005-ին՝ հիմա պնդում էին, որ Սահմանադրությունը փոխելու կարիք չկա, այդ Սահմանադրությունը համապատասխանում է այսօր ՀՀ առջև կանգնած սպառնալիքներին և այլն:
– Շատ ուժեր կային, որոնք բոյկոտում էին նախկին սահմանադրական հանրաքվեն, բայց հետո նույն այդ խաղի կանոններով մտնում են մրցակցության մեջ: Ես կարծում եմ, որ պետք էր մասնակցել այս քննարկումներին՝ առնվազն այն առումով, որ մենք կշահեինք որպես հանրություն. դա գիտելիք ունենալը, իրազեկվածությունն էր այս ամենի մասին, տեղեկացված ընտրություն կատարելն էր: Միգուցե ամենակարևոր ինստիտուտների առումով իշխանություններն անդրդվելի էին և որևէ քննադատության ներքո չէին փոխի իրենց կարծիքը, բայց նաև գործընթացը ցույց տվեց, որ մի շարք այլ առումներով բավականին լուրջ քննադատություններ են եղել, որոնք հաշվի են առնվել, օրինակ՝ մարդու իրավունքների որոշակի դրույթների առումով և այլն: Կարող ենք հանգել մաքսիմալիստ, համագործակցային փոփոխությունների տեսլականին:
– Այսինքն՝ կարծում եք, որ իշխանությունը պատրա՞ստ էր զիջման, էական փոփոխություններ կատարելու:
– Ո՛չ, կառավարման համակարգի սկզբունքային դրույթների շուրջ իշխանությունն անդրդվելի էր:
– Ինչն այսօր արդեն Ընտրական օրենսգրքում պետք է ամրագրվի. հիմնական համամասնական համակարգի փիլիսոփայությունը ներդրվելու է նոր Ընտրական օրենսգրքում և այնտեղ են կարգավորվելու հիմնական մեխանիզմները: Դուք հետևո՞ւմ եք ԸՕ-ի փոփոխության գրծընթացին:
– Փորձելու եմ, սակայն մտավախություն ունեմ, որ այն հիմնական մակրոէլեմենտները, որ կբնութագրեն ապագա ընտրական համակարգը, արդեն կարծես թե որոշված են:
– Ինչի՞ց պետք է ամենաշատը զգուշանա ընդդիմությունը և որտե՞ղ պետք է փորձի լսելի դարձնել իր ձայնը՝ փոփոխության հասնելու համար:
– Ընդդիմությունն այս խաղն արդեն չի կարող հաղթել, որովհետև սահմանադրական փոփոխությունները նախագծողները նաև նախագծել են ապագա ընտրական համակարգի հիմնական տարրերը, կոնտուրները: Հակառակ դեպքում ապագայում կարող էին լինել լուրջ կոնֆլիկտներ: Մինչդեռ կային ավելի տեղային, ավելի կոնկրետ հարցեր, որոնք միգուցե դեռևս որոշված չեն, սակայն, այնուամենայնիվ, հիմնական քաղաքական խաղի կանոններն արդեն որոշված են, նաև՝ ԸՕ-ի շրջանակում: Կարծում եմ՝ ընդդիմությունը այլևս լծակներ չունի դրա վրա ազդելու, այդ փոփոխություններն այսուհետև տեղի կունենան խորհրդարանում, որովհետև մենք գիտենք, որ բացարձակ մեծամասնություն ունի գործող իշխանությունը:
Որո՞նք են հիմնական տարրերը, որոնք կկանխորոշեն ապագա քաղաքական զարգացումները. կանգ առնենք 2 հիմնական ինստիտուտների վրա՝ մեկը կապված է բոնուսների հետ, որով կկանխորոշվեն նաև 2017-ի ընտրությունների սցենարները, Սահմանադրությունը, իմ կարծիքով, Սահմանադրությանը ոչ հատուկ կերպով լուռ մնաց այն մասին, թե ինչ է նշանակում բոնուս, ինչքան բոնուս կունենա հաղթող ուժը: Ընդհանրապես Սահմանադրությունը լուռ է այդ մասին, թեև այնտեղ կան դրույթներ, որոնք կարող են պոտենցիալ առումով կանխորոշել դրա մեծությունը, սակայն, ցավոք սրտի, շատ հաճախ ոչ թե սկզբունքներն են կանխորոշում մեր քաղաքական ինստիտուտների կառուցվածքը, այլ հենց պայմանավորվածությունները կամ քաղաքական շահերը:
Բոնուսը նախևառաջ մեծամասնությանը տրվող պարգև է, որի հիմնական նպատակը կայունությունն ապահովելն է: Այն ուժը, որը պետք է գերիշխի խորհրդարանում, ենթադրվում է, որ միայնակ կամ ինչ-որ մեկ այլ ուժի հետ պետք է ունենա 50+1 ձայն, որպեսզի կարողանա որոշումների մեծ մասը, ամենակարևոր որոշումներն անցկացնել խորհրդարանում, և դա նաև, իհարկե, կայունության գործոն է: Ենթադրենք՝ մեկ ուժ կամ ուժերի կոալիցիան ունի 51 տոկոս ձայն, որն արդեն մեծամասնություն է, սակայն բավարար կայուն չէ, այդ մեկ տոկոսը կարող է, այսպես ասած, պատանդը դառնալ 1-2 պատգամավորների, որոնք որոշակի պահի կարող են փոխել իրենց ճամբարները: Դա շատ ծանոթ երևույթ է, մի շարք երկրներում սա տեղի է ունենում, և պատգամավորների միգրացիան էլ ժողովրդավարական երկրներում նորմալ գործընթաց է: Բոնուսը տրվում է մեծամասնություն կազմող ուժին, ենթադրենք՝ 51 տոկոս ստացած ուժին կտրվի 1-2 տոկոսի առավելություն, որպեսզի այդ ուժը ստանա 53, մաքսիմում 54 տոկոս ձայն, որպեսզի այդ ռիսկայնությունը նվազեցվի: Համաշխարհային պրակտիկայում, սակայն, վերջերս տեղ գտավ մեկ այլ՝ իտալական մոդելը: Այդ մասին բարձրաձայնվել է, և կարծում եմ, որ դրան նաև մեր Սահմանադրության այրերն են հետևել, այնտեղ մեծամասնությանը չի տրվում բոնուս, այլ մեծամասնություն չունեցող ուժին՝ 40 տոկոս ունեցող ուժին, 53-54 տոկոսի համարժեք ձայների հնարավորություն են տալիս:
– Ինչո՞ւ դա ներդրվեց Հայաստանում, ո՞ր քաղաքական ուժին է դա ձեռնտու:
– Կռահե՛ք՝ որ ուժին է ձեռնտու, դա, իհարկե, ուժեղ ուժին է ձեռնտու, այստեղ նկատառումն այն կարող է լինել, որ միգուցե այդ ուժը գնահատում է իր պոտենցիալ հնարավորությունները այդ տոկոսի սահմաններում, մինչդեռ մնացածը ուղղակի նվեր կստանա, վերարտադրվելն ավելի հեշտ կդառնա:
– Ըստ շատ փորձագետների՝ այս Սահմանադրությունը կարծես թե պարտադիր հնարավորություն է ստեղծում ներիշխանական կոնֆլիկտի առաջացման համար: Ակնհայտ է, որ ընդդիմությունը որևէ ձևով շահառու չէ այս Սահմանադրության պայմաններում գոնե այս ժամանակահատվածում: Մինչդեռ Սահմանադրությունը բավականին լուրջ կոնֆլիկտների, բախումների առիթ է դառնալու իշխանության ներսում, հատկապես 2017թ. հետո մինչև 2018թ. ընկած ժամանակահատվածում, երբ նախագահն իր վերջին գործերը կավարտի և կլքի: Այս առումով ի՞նչ տեսակետ ունեք:
– Կարող եմ միայն ենթադրել, որ, այո՛, ներկայումս իշխող կուսակցության, իշխող ուժի մեջ հնարավոր է նման կոնֆլիկտներ լինեն:
– Որտեղի՞ց կարող է գալ այդ կոնֆլիկտը:
– Եկեք հասկանանք, որ իշխանություններն այդքան միատարր չեն, իշխանությունում կան մի շարք ֆրագմենտներ, տարբեր սեկցիաներ, տարբեր շահեր:
– Սահմանադրությունն ինչո՞վ է նպաստում, որպեսզի այդ սեգմենտների միջև առաջանան կոնֆլիկտներ, և ինչու չէ նաև առողջացման տանող հնարավորություններ ստեղծվեն:
– Ես չեմ կարծում, որ Սահմանադրությունը կնպաստի կոնֆլիկտների առաջացմանը կամ հակառակը, կարող եմ ենթադրել, որ այս Սահմանադրության ընդունմամբ իշխանությունների ներսում որոշակի կոնսենսուս եղավ ապագային միտված իրենց կոնֆիգուրացիայի շուրջ: Այսինքն՝ իշխանության ներսում արդեն իսկ որոշակի պայմանավորվածություն է եղել, թե ով ինչ դեր կստանձնի:
– Հանրաքվեին նախորդած ժամանակաշրջանում իշխանության ներսում շատերը նույնիսկ չէին հասկանում, թե ինչու են կատարվում այս փոփոխությունները և ինչու է պետք գնալ նման փոփոխությունների, երբ, օրինակ, ԵՏՄ անդամ Հայաստանում, ինչու չէ, Սերժ Սարգսյանը կարող էր դառնալ վարչապետ, կարող էր նաև առաջադրվել 3-րդ անգամ, այսինքն՝ այս ձևականությունները նրանց համար անբացատրելի էին և անհասկանալի:
– Անկեղծ ասած՝ դժվար է կռահել, դրանք նաև ներքին խոհանոցի հարցեր են, և ոչ ոք չի կարող ասել, թե իսկապես ինչ կոնֆիգուրացիաներ կան, ինչ պայմանավորվածություններ կան, ով կզիջի, ով կշահի, ով կգերիշխի ապագայում այդ ուժի ներսում: Կարծում եմ՝ կոնսենսուսը ավելի շուտ նրա շուրջ էր, որ իշխանությունը իր ներկայիս կազմով կպահպանվի որպես իշխող ուժ: Թե ներսում ինչ կոնֆիգուրացիաներ կլինեն, արդեն միգուցե նրանց համար էական չէ:
– Սերժ Սարգսյանին որտե՞ղ եք տեսնում:
– Չեմ կարող ասել, կարծում եմ՝ դա այնքան էլ էական չէ:
– Այսինքն՝ նա նույնիսկ կուսակցության նախագահի պաշտոնում բավարար լծակներ և հնարավորություն կունենա ամբողջ իշխանությունն իր ձեռքո՞ւմ պահելու:
– Այո՛, կարող է ունենալ: Բայց չեմ կարծում, որ իշխանությունն այդքան միատարր է, որ մեկ մարդու իշխանությունը կամ նույնիսկ մեկ խմբավորման շահերը կամ ազդեցությունը այդքան գերիշխող կարող են լինել: Բնականաբար, որշակի վերադասավորումներ կլինեն նաև իշխանությունների ներսում:
– Դուք կարծում եք, որ նա պահպանելո՞ւ է իշխանությունը:
– Ես վստահ չեմ, և ինձ համար դա էական չէ, ինձ համար էական է այն, թե արդյոք գործող համակարգը պահպանո՞ւմ է իր դիրքերը, թե՝ ոչ: Թե ինչ կոնֆիգուրացիաներով է այն պահպանում, այս պահին ինձ համար էական չէ: Ամենայն հավանականությամբ նաև գործող նախագահը որոշակի ազդեցություն կպահպանի, բայց վստահ չեմ, որ այդ ազդեցությունը կլինի հավասար նրա այսօրվա ազդեցությանը:
– Կարո՞ղ ենք վստահաբար ասել, որ սահմանադրական փոփոխությունները ընդհանրապես նախագահական ինստիտուտը, նախագահի ընտրությունները չեզոքացնելու, վերացնելու հիմնական նպատակ էին հետապնդում, մնացածը շատ ավելի կոսմետիկ նշանակության հարցեր էին, և ըստ էության՝ 2018թ. ընտրությունները և հնարավոր շահառուին այդ ընտրություններից դուրս դնելու հիմնական միտում կար առաջին իսկ օրից:
– Կարծում եմ, որ ամենակարևոր քաղաքական նկատառումներից մեկը հենց դա կարող է լինել, սակայն ոչ թե իշխող ուժի լիդերին չեզոքացնելու, այլ այդ ինստիտուտը ասպարեզից հանելու համար, և իհարկե՝ այդ լիդերը կարող է իր աթոռը գտնել մեկ այլ ինստիտուտում, դա կարևոր չէ:
– Այդ մասին Ռոբերտ Քոչարյանի գրասենյակը հայտարարեց, որ նա, եթե ցանկանա վերադառնալ, կարող է խորհրդարանական համակարգում որևէ քաղաքական ուժ առաջնորդել և այդպիսով մասնակցել, իր տեղը գտնել:
– Այո՛, գործող սահմանադրական այդ մոդելը ցանկացած ուժի ֆորմալ առումով հնարավորություն է տալիս մասնակցել ընտրությունների, ցավն այն է, որ իրականում խաղի իրական կանոնների լույս ներքո ակնհայտ է, որ գործող իշխանական ուժը պահպանելու է իր ազդեցությունը, և տեսանելի ապագայում որևէ այլ լուրջ մրցակից այդ դաշտում, իրավական այդ ֆորմալ դաշտում մենք չենք տեսնում:
– Ինչը անհրաժեշտ է հակակշիռների առումով:
– Իհարկե, անհրաժեշտ է հակակշիռների համար, առողջ մրցակցության համար, մեր իրավունքների պաշտպանության համար և ընդհանրապես: Իմ գնահատմամբ՝ նաև երկրի զարգացման համար կենսական նշանակություն ունեցող երևույթ է քաղաքական մրցակցությունը, տնտեսական մրցակցությունը:
– Դուք նշեցիք, որ ընդդիմությունը պարտված կողմ է այս պայքարում: Կա՞ր գործողությունների ամբողջություն, որ պետք է արվեր, բայց չարվեց և նաև դրա հետևանքով արձանագրվեց այս արդյունքը:
– Ես ընդամենն ասացի, որ ընդդիմությունն այլևս լծակներ չունի՝ ազդելու այս գործընթացի վրա, միայն այդ առումով պարտվեց. եթե ընդդիմությունը նպատակ էր դրել, որ այս խաղի կանոնները չփոխվեին, ապա այդ հարցում, կարծում եմ, պարտվեց, որովհետև, այնուամենայնիվ, ապագա բոլոր գործընթացները տեղի կունենան այս Սահմանադրության ներքո: Ի՞նչ կարող էր անել ընդդիմությունը: Որոշակի սկեպտիցիզմ ունեմ ընդդիմության առումով, չեմ կարծում, որ ընդդիմությունն իսկապես արտացոլում է սոցիալական խավերի, այս կամ ուժերի շահերը, տրամադրությունները, չեմ կարծում, որ մեր ընդդիմությունը այդքանով կայացած և ինստիտուցիոնալիզացված է և գաղափարական հենք ունի: Մենք շատ չկայացած ընդդիմության մասին կարող ենք խոսել: Ուրախալի էր, որ մենք տեսանք ավելի շատ քաղաքացիական մոբիլիզացիա, որը պարտադիր չէր հենց քաղաքական կուսակցությունների հիմքի վրա տեղի ունենար, այլ տեղի ունեցավ քաղաքական որոշակի տեսլականի, նույնիսկ կարելի է ասել մտավորական, միջին խավի մոբիլիզացիայի շնորհիվ: Դա բավական պոզիտիվ երևույթ է մեզ համար, այսինքն՝ մեր հասարակությունը գտնում է նոր ռեսուրս, լծակներ, առիթներ, որպեսզի մոբիլիզացվի, մի կողմ դնի այս՝ բավականին թույլ օպոզիցիոն դաշտը և փորձի կառուցել նորը: Իհարկե, կառուցելը շատ երկար և ցավալի է լինելու, բայց, համենայնդեպս, այդ restart անելու առիթը կարծես թե նաև այս սահմանադրական փոփոխությունները տվեցին:
