Թեև վերջին օրերին իրավիճակը հայ-ադրբեջանական սահմանին համեմատաբար խաղաղվել է, հրադադարի ռեժիմն ավելի քիչ է խախտվում, այնուամենայնիվ ընդհանուր լարվածությունը հակամարտության գոտում պահպանվում է:
Փորձագիտական շրջանակները, մամուլը շարունակում են վերլուծել` որոնք էին սեպտեմբերյան արյունալի միջադեպերի պատճառները, և որքանով է կոնֆլիկտը մոտեցել նոր պատերազմին: Այս իմաստով կարևոր է նաև արտաքին ազդեցությունը հակամարտության վրա, որովհետև կարգավորման գործընթացում ներգրավված միջնորդ պետությունները մի կողմից ձգտում են կայունություն հաստատել հակամարտության գոտում, բայց մյուս կողմից հնարավոր է` որոշ ուժեր փորձեն օգտագործել նոր էսկալացիան` իրենց ազդեցությունը տարածաշրջանում մեծացնելու նպատակով:
Ղարաբաղյան հարցի հայտնի փորձագետներից մեկը` ամերիկացի վերլուծաբան Փոլ Գոբլը, որ ժամանակին եղել է ԱՄՆ-ի պետդեպարտամենտում ԽՍՀՄ ազգային հարցերով հատուկ խորհրդականը, համոզված է, որ մասնավորապես Ռուսաստանը ցանկանում է խաղաղապահ ուժեր մտցնել Ղարաբաղ, բայց դա կանի միայն որոշակի հանգամանքների առկայության դեպքում:
Գոբլը «Առաջին լրատվական»-ի հետ հարցազրույցում հայտարարեց. «Մոսկվան ուզում է խաղաղապահներ մտցնել Ղարաբաղ, բայց դա տեղի կունենա միայն այն դեպքում, եթե շրջանը կրկին անցնի Ադրբեջանի վերահսկողության տակ»:
Ինչպես նախկինում, այնպես էլ հիմա Վաշինգտոնի Համաշխարհային քաղաքականության ինստիտուտի պրոֆեսորը պնդում է, որ Ռուսաստանը երբեք չի եղել Հայաստանի դաշնակիցը և անհրաժեշտության դեպքում կդավաճանի հայերին: Իսկ Արևմուտքը, Գոբլի խոսքով, անհրաժեշտ լծակներ չունի տարածաշրջանում, հետևաբար հակամարտության վերսկսման դեպքում «Արևմուտքը հարցը կթողնի Մոսկվային»:
– Հաշվի առնելով վերջին իրադարձությունները սահմանին` կարո՞ղ ենք ասել, որ Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի շուրջ ստեղծվել է նոր իրավիճակ:
– Այո, իրավիճակը փոխվել է, թեև փոփոխությունները տեղի ունեցան երկար սպասված հարացույցի շրջանակներում. Ռուսաստանը միշտ էլ պատրաստ է եղել դավաճանել Հայաստանին, եթե կարողանար համոզել Բաքվին՝ անցնել Մոսկվայի կողմը, ոչ թե Արևմուտքի: Դա ունի ինչպես տնտեսական, այնպես էլ աշխարհաքաղաքական պատճառներ: Շատ հավանական է, որ դա տեղի ունենա այսօր, երբ Ռուսաստանի և Թուրքիայի հարաբերությունները սրվել են. Ադրբեջանը ընտրության քիչ հնարավորություն ունի, իսկ Հայաստանի կողքին գրեթե ոչ ոք չկա: Բացառություն է Իրանը, բայց դեպի Իրան թեքվելը Հայաստանը կարող է շատ վտանգավոր համարել:
– Որքանո՞վ է հավանական լայնամասշտաբ պատերազմը մոտ ապագայում, և ո՞վ է ընդհանրապես ուզում պատերազմ հրահրել Ղարաբաղում:
– Ոչ ոք չի ուզում պատերազմ, բայց շատերը Հայաստանի և Ադրբեջանի իշխանական վերնախավերում օգուտ են ստանում պարբերաբար լարվածություն հրահրելուց, որպեսզի հիշեցնեն հանրությանը, որ նրանք պետք է հաշտվեն գոյություն ունեցող էլիտաների հետ, ինչ էլ որ լինի:
– Հայկական մամուլում քննարկվեց հարցը, թե Ռուսաստանը կարող է օգտագործել էսկալացիան Լեռնային Ղարաբաղում խաղաղապահ ուժեր մտցնելու համար: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այս վարկածը:
– Մոսկվան ուզում է խաղաղապահներ մտցնել Ղարաբաղ, բայց դա տեղի կունենա միայն այն դեպքում, եթե շրջանը կրկին անցնի Ադրբեջանի վերահսկողության տակ: Այնպես որ, սա Բաքվի հետ Մոսկվայի խաղի մի մասն է: Եթե հակամարտությունը վերսկսվի, Արևմուտքը հավանաբար այդ խնդիրը կթողնի Մոսկվային, որովհետև Մոսկվան, ի տարբերություն արևմտյան պետությունների, ունի լծակներ Հարավային Կովկասում, հատկապես հիմա, երբ Ադրբեջանը թեքվել է Ռուսաստանի կողմը:
– Բայց չէ ՞ որ կա Մինսկի խումբ, որն Արևմուտքի լծակն է՝ հավասարակշռելու Ռուսաստանի ազդեցությունը Ղարաբաղյան հակամարտության վրա:
– Չեմ կարծում, թե Մինսկի խումբն օգտակար է եղել Արևմուտքի համար. Մինսկի խումբը վետոյի իրավունք է տվել Մոսկվային այն ամենի համար, ինչ տեղի է ունենում: Եթե ԱՄՆ-ը իր խաղը խաղար, Բաքուն և Երևանը ստիպված կլինեին ստորագրել Քի Ուեսթի համաձայնագիրը. Հեյդար Ալիևը պատրաստ էր դրան: Բայց Մոսկվան օգտագործեց Մինսկի խումբը` այն արգելափակելու համար: Կարծում եմ, Մոսկվան Մինսկի խումբը դիտարկում է որպես պետքական կառույց կարճաժամկետ հեռանկարում, որովհետև դրա միջոցով Մոսկվան ներկայանում է կառուցողական միջնորդ, թեև Կրեմլում որևէ մեկն այնքան լուրջ չի ընդունում Մինսկի խումբը, որքան որոշ մարդիկ Արևմուտքում կամ տարածաշրջանում: