Այսօր Հայաստանի Առաջին հանրապետության օրն է: 97 տարի առաջ, բարդագույն աշխարհաքաղաքական, սոցիալ-տնտեսական, ռազմաքաղաքական պայմաններում ծնվեց Հայաստանի Հանրապետությունը, պետականության կորստից մոտ կես դար անց: Հանրապետությունը ծնվեց հերոսական պայքարի շնորհիվ, Սարդարապատի հաղթանակով, սակայն հետագայում հնարավոր չեղավ պահել հաղթանակի արդյունքները մի շարք օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներից ելնելով, որոնք կապված էին ներքին կառավարման տրամաբանության, մոտեցումների և այլնի հետ: Առաջին Հանրապետությունը հայ ժողովրդի պատմությանն ավելացրեց հերոսական, փառահեղ, օրինակելի էջեր, միաժամանակ ավելացրեց նաև պատմական սխալների տարեգրությունը:
Այդ ամենով հանդերձ՝ Առաջին հանրապետությունը լինելով հայ ժողովրդի պատմության հակասական էջերից մեկը, ըստ էության, իր երկամյա կարճ գոյությամբ հսկա ուսումնական ձեռնարկ է ներկայիս պետականության համար: Եվ ամենևին պատահական չէ, որ Հայաստանի անկախության ներկայիս ընթացքում պարբերաբար տարվում են համեմատություններ 1918-ի հետ: 1991 թվվականին Հայաստանն անկախությունը վերականգնեց ոչ պակաս բարդ պայմաններում և՛ տնտեսական, և՛ քաղաքական, և՛ ռազմական իմաստով: Հարկ եղավ պատերազմել, հաղթեցինք պատերազմը՝ ինչպես Սարդարապատի ճակատամարտը: Բայց այսօր էլ ունենք հաղթանակը պահելու խնդիրներ:
Բարեբախտաբար, ի տարբերություն Առաջին հանրապետության, այսօր մենք հաղթանակը և պետականությունը պահում ենք ոչ թե երկու տարի, այլ արդեն ավելի քան երկու տասնամյակ, մոտ քառորդ դար: Սակայն սա, ըստ էության, «տեխնիկական մխիթարություն» է, եթե փորձում ենք խորամուխ լինել պետականության որակների մեջ: Մենք տեսնում ենք, որ պատմության դասերն, ըստ էության, այնքան էլ լավ չեն սերտվում, որ պատմությունը ավելի շատ ոչ թե միմյանց հանդեպ հաշվեհարդարի կամ միավորներ հավաքելու, ոչ թե դասեր քաղելու համար է: Այսօր էլ Հայաստանն ունի կառավարման որակի, միջազգային իրավիճակի և ներքին ու արտաքին մարտահրավերների ադեկվատության խնդիրներ:
Ավելին՝ եթե 97 տարի առաջ հայաստանյան էլիտան ուներ բազում լուսավոր դեմքեր, որոնք, գուցե և մի մասը, սխալներ են գործել, սակայն, մեծ հաշվով, եղել են պետական մտածողության բարձրության վրա, ապա մենք այսօր տեսնում ենք, որ նոր հայկական «էլիտան», մեղմ ասած, չի բռնում ժամանակի քննությունը որևէ կտրվածքով: Եվ այսօր, ըստ էության, մենք ոչ թե սխալների, այլ գիտակցաբար, բնազդաբար, ցինիկաբար կատարվող գործողությունների խնդիր ունենք: Եվ ժամանակ չունենք: Այն, որ, այսպես ասած, երրորդ հանրապետությունը մենք պահում ենք արդեն ոչ թե երկու տարի, այլ քառորդ դար, ամենևին չի նշանակում, որ մենք դա չենք կարող կորցնել երկու տարի հետո, եթե շարունակվի այն որակն ու ընթացքը, որ առկա է այսօր, եթե շարունակվի այն «էլիտայի» խրախճանքը, որ կա այսօր, եթե շարունակվի ընդդիմության այն բացակայությունը, որ կա այսօր, և եթե շարունակվի հասարակական այն անտարբերությունը, հիասթափությունը կամ պարզապես ջլատվածությունը, որ կա այսօր:
Այսօր արդեն իսկ մենք ունենք պետականությանը սպառնացող, ինչ-որ իմաստով նույնիսկ իրականացված սպառնալիքներ, որոնց հանդեպ եղել ենք բացարձակապես անդիմադրունակ: Մինչդեռ սպառնալիքները, համաշխարհային պատմության, աշխարհաքաղաքականության մարտահրավերները ունեն մի առանձնահատկություն բոլոր ժամանակներում՝ մնալով չդիմադրված, չհանգուցալուծված, դրանք կուտակվում են իրար վրա ձնագնդիի էֆեկտով: Եվ որքան ուշանում է դրանց հետմղումը, այդքան առավել ծանր է լինում հետ մղելը հետագայում:
Մեր պատմական հիշողությունները պետք է դառնան ներկայիս խնդիրները լուծելու միջոց, թեկուզ նվազագույն միջոց: Եվ եթե այսօր մենք շնորհավորում ենք միմյանց Առաջին հանրապետության օրվա կապակցությամբ, պետք է նաև պարտավորություն զգանք միմյանց հանդեպ՝ անել այնպես, որ երբեք հարկ չլինի հիշել, թեկուզ տոնական առիթով, 1991-ին ստեղծված հանրապետությունը, որ այն միշտ լինի մեզ հետ:
