«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է հայագետ, հրապարակախոս, Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող Նազենի Ղարիբյանը:
– Ամփոփեցինք 100-րդ տարելիցը: Ի՞նչ տվեց մեզ այն, և այսուհետ ի՞նչ պետք է անի մեր գիտական միտքը:
– Ամենամեծ նվաճումն այն է, որ այլևս միջազգային ասպարեզում, գիտական շրջանակներում Ցեղասպանության փաստն ընդունված է, այլևս անհերքելի է, և չկա այդ վիճաբանությունը: Միջազգային մակարդակով գիտնականները կարողացան այդ փաստն արձանագրել: Որպես գիտնական՝ սա շատ կարևոր ձեռքբերում եմ համարում 100-րդ տարելիցի այս հանգրվանին: Հետագայի համար, որպես արվեստաբան, ինձ համար կարևորվում է մեր մշակութային կորած արժեքների քայլ առ քայլ վերականգնումը: Ընդհանրապես միշտ նշել ենք 1,5 միլիոն զոհերի մասին, այսինքն՝ ֆիզիկական ցեղասպանության մասին, ապա անմիջապես հետո նշվում է նյութական կորուստների մասին՝ հարստություններ, որ հայերն ունեին այդ հողում: Իմ կարծիքով՝ շատ ավելի քիչ է նշվում այն փաստը, որ հայ ժողովուրդն ունեցել է նաև մշակութային ցեղասպանություն: 1915թ.-ից այս կողմ 90%-ով մեր կապը խզվել է մեր անցյալ մշակույթի հետ: Այդ առումով Մատենադարանը շատ կարևոր հիմնարկություն է, որովհետև հայագետների շրջանում մի թևավոր խոսք կա՝ «Մատենադարանը հայկական հիշողության տաճարն է», և Մատենադարանում է պահպանվում փրկված ձեռագրերի արժեքը, որոնց ուսումնասիրությունը մեզ պետք է թույլ տա քայլ առ քայլ հետ բերել մեր կորած մշակույթը և վերականգնել մեր խզված կապը ցեղասպանված մշակույթի հետ:
– Այն, ինչ տեղի ունեցավ, բոլորը բարձր են գնահատում: Այսուհետ այս երկու երկրներն ու ժողովուրդները ինչպե՞ս պետք է հարաբերվեն, որքանո՞վ այդ խզումը ավելի խորացավ, թե՞ ընդհակառակը՝ ավելի մերձեցան այս ժողովուրդները:
– Ժողովուրդ ասելով չհասկանանք մի ամբողջություն: Թուրքիայում էլ մեծ փոփոխություններ են՝ հասարակության առումով: Իմ տպավորությամբ՝ Թուրքիայում Ցեղասպանության ժխտումը բնակչության մեծամասնության կողմից գալիս է չիմացությունից: Իրենք ոչինչ չգիտեն: Իմ շփումների արդյունքում հասկացա, որ ամբողջությամբ պատմությունը փոխված է: Միլիոնավոր մարդիկ կան, որ իսկապես չգիտեն, որ այդտեղ հայեր են ապրել, չգիտեն, թե ինչ է տեղի ունեցել ոչ միայն 1915թ.-ին, այլև չգիտեն, որ այդտեղ դարերով ժողովուրդ է ապրել: Բացարձակ ջնջված է այդ հիշողությունը: Եվ սա առաջին հերթին թուրք հասարակության մի բավականին ստվար հատվածի հնարավորություն տվեց ևս մեկ անգամ նայելու, մտածելու: Շատ մարդիկ մտածեցին, որ գուցե եղել է նման բան, շատ մարդիկ գալիս են տարբեր տեղեր, նույնիսկ Հայաստան՝ ասելով, թե ինչ-որ բան է պատահել, ես ուզում եմ իմանալ իմ երկրի պատմությունը, և իհարկե՝ Ստամբուլում տեղի ունեցած այդ երթը ևս մեկ նշան էր, որ Թուրքիան կամաց-կամաց փոխվում է: Սա պետք է լինի հանգրվան, որից հետո մենք պետք է ամեն դեպքում փորձենք հարաբերություններ կառուցել իրար հետ, որովհետև հարևան ժողովուրդներ ենք: Որքան սահմանի բացման խնդիրը մեզ է պետք, այնքան էլ իրենց է պետք: Դա պետք է գիտակցվի: Միջազգային ճանաչումն ինձ համար այնքան կարևոր չէ, որքան Թուրքիայի կողմից ճանաչումը: Այնպես որ՝ պետք է ամեն ինչ անենք, որ առանց վիրավորելու, առանց ծայրահեղությունների մեջ ընկնելու հասնենք ճանաչման գիտակցմանը գոնե ու դրանից հետո կարողանանք հարաբերություններ հաստատել: Ես հավատում եմ, որ մենք ի վերջո կկարողանանք հարաբերություններ հաստատել և սահմանը բացել:
– Իսկ Թուրքիայի իշխանություններն արդյոք նման պատրաստակամություն ցուցաբերե՞լ են՝ հաշվի առնելով վերջին շրջանում նրանց կոշտ հայտարարությունները:
– Թուրքիայի իշխանությունները՝ ոչ, բայց նրանք Թուրքիայի իշխանություններն են, և երկրի իշխանությունների պահվածքը պետք չէ նույնացնել երկրի ողջ ժողովրդի հետ: Ես էլ իմ կողմից գիտեմ Թուրքիայի ընդդիմադիր կամ քաղաքացիական դաշտի շատ մարդկանց, որոնք շատ ռադիկալ կերպով աշխատում են, որպեսզի Ցեղասպանությունը ճանաչվի, և իրենց երկրին էլ է դա անհրաժեշտ, որպեսզի իրենց երկիրն էլ քայլ անի վերջապես և գնա դեպի դեմոկրատացում, դեպի թափանցիկություն, պատմության, արդարության վերականգնում: Իրենց համար էլ է դա մի տեսակ չմարսված քարի նման կախված, իրենք էլ են ուզում, որ վերջապես այդ հարցը լուծվի: Դրա հետևում կան խնդիրներ: Եթե Ցեղասպանությունը քաղաքական տերմին է, ապա իր ետևում պահանջում է գործողություններ, հատուցման խնդիրներ կան և այլն, բայց դրանք լուծելի հարցեր են: Կարելի է դրանց շուրջ խոսել, բանակցել. չէ՞ որ մենք ինքներս ենք ձևակերպում մեր պահանջների սահմանները ոչ առավելագույն, ոչ նվազագույն, այնպես որ՝ մենք էլ պետք է հասկանանք, թե մենք ինչ պահանջներ ունենք, ընդունենք և կարողանանք բանակցությունները դրանց վրա կառուցել:
– Ինչո՞ւ 100 տարի անց Հայաստանը դարձավ աշխարհի կենտրոն: Այն բոլոր բանաձևերը, որոնք ընդունվեցին, խորհրդարանները, որոնք վավերացրեցին ու ճանաչեցին Հայոց ցեղասպանությունը, Վատիկանում Հռոմի պապի պատարագը, Նարեկացուն տիեզերական վարդապետի կոչում շնորհելը արդյոք հենց միայն 100-րդ տարելիցո՞վ էր պայմանավորված:
– Մեծ մասամբ՝ 100-րդ տարելիցով: Այդպիսի պառկառելի տարելիցի կապակցությամբ հնարավոր է, որ ինչ-որ որոշումներ կայացվեն, և միջազգային հանրությունն ու համապատասխան կառույցները սպասում էին այդ օրվան, որպեսզի պաշտոնապես հայտարարություն անեին, մյուս կողմից էլ՝ դա, իմ կարծիքով, կապված է նաև միջազգային քաղաքականության տեղաշարժերի հետ։ Ես կարծում եմ, որ Հայոց ցեղասպանության խնդիրը, ինչպես և Ղարաբաղյան հարցը, միայն հայկական խնդիր չեն, այլ նաև աշխարհաքաղաքական թնջուկներ են, որոնք մեծ նշանակություն ունեն տարածաշրջանային խնդիրների լուծման համար: Դրա համար մենք պետք է գիտակցենք, որ դա միայն մեզ պետք չի:
– Որքանո՞վ է մեր անվտանգությունը ապահովվում և ընդհակառակը՝ վտանգվում… հայ-թուրքական հարաբերություններ, Ղարաբաղի խնդիր: Հիմա մենք ավելի անվտա՞նգ ենք, քան մի քանի օր առաջ:
– Անվտանգության հարցով կարծում եմ՝ ոչ մի տեղաշարժ չի եղել և չի էլ կարող լինել: Խնդիրն այն է, որ Ղարաբաղի հարցը ոչ մի կապ չունի և չպետք է ունենա Ցեղասպանության ճանաչման հետ, ու Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կառուցումը պետք է ոչ մի կապ չունենա Ղարաբաղի հարցի հետ: Ծիծաղելի է, երբ մի ժողովուրդ բնաջնջել է մյուս ժողովրդին, և հետո այդ նույն ժողովուրդը պայման է դնում, որ եթե դու ուզում ես քո հետ հարաբերվեմ, ապա պետք է սա անես: Դա շատ վտանգավոր է, որովհետև եթե մենք զիջենք և կատարենք ինչ-որ պայման, ապա ոչ ոք չի կարող երաշխավորել, որ վաղը Թուրքիան նորից ինչ-որ առիթով սահմանը չի փակի և պահանջներ չի դնի: Մանավանդ Ղարաբաղի խնդիրը, կարծում եմ, կապ չպետք է ունենա: Այնպես որ՝ այդ երկու անվտանգության խնդիրները իրար հետ չպետք է կապել, դա արդեն վտանգավոր է: