«Առաջին լրատվական»–ի զրուցակիցն է լիբանանաբնակ հայագետ, պատմաբան Երվանդ Փամբուկյանը:
–Պարոն Փամբուկյան, Ցեղասպանության ճանաչման գործընթացը աշխարհի կողմից որքանո՞վ է Հայաստանի շահերից բխում ու որքանո՞վ տվյալ երկրի շահերից, որովհետև կարծիք կա, որ յուրաքանչյուր երկիր իր շահն է սրանով հետապնդում: Համաձա՞յն եք արդյոք:
–Առաջին հերթին պետք է ասեմ, որ 100-ամյակը կարևոր թվական է Ցեղասպանության հարցում և ամբողջ աշխարհի ուշադրության կենտրոնում է գտնվում, ապա պետք է հիշել և՛ Վատիկանի պապի հայտարարությունը Ցեղասպանության ճանաչման մասին, ինչպես նաև Եվրոպայի խորհրդարանի հայտարարությունը: Դրանք իրադարձություններ էին, որ անպայման իրենց արձագանքը պետք է գտնեն և մի շարք այլ երկրներում: Եվ արդեն շղթա է, որ տարիներ ի վեր շարունակվում է: Եվրոպայի խորհրդարանի անդամ երկրները կարծում եմ՝ պետք է ճանաչեն՝ բացի մի քանի երկրների: Անգլիան՝1916 թվականին հրապարակեց հսկայական հատոր հայկական ջարդերի մասին, հսկայական արխիվներ ունի, բայց չպետք է ակնկալենք, որ կճանաչի: ԱՄՆ-ի հարցը այլ է, իրենց արխիվները լիքն են փաստաթղթերով: Բազմաթիվ նախագահները՝ Վիլսոնից սկսած՝ այս կամ այն ձևով դատապարտել են Հայոց Ցեղասպանությունը, բայց Օբաման ինչ-ինչ պատճառներով «Ցեղասպանություն» բառը չի արտաբերում, համառում է և տարբեր համապատասխան որակավորումներ է գտնում, որպեսզի մի կողմից գոհացնի մեզ և մյուս կողմից չվշտացնի թուրքերին:
–Շատ հետաքրքիր է, թե մեզ ընդհանրապես ինչո՞ւ է պետք Ցեղասպանության ճանաչումը: Տեսակետ կա, որ մենք դրանով անվտանգության երաշխիքներ ու հեռանկարներ կամրապնդենք:
–Ես հարցին չեմ մոտենում զգացական ձևով: Մենք հոգեկան հանգստության համար չէ, որ 40-50 տարի Ցեղասպանության ճանաչման խնդիրն ենք հետապնդում: Ցեղասպանության ճանաչում նշանակում է նաև հայության ազգային իրավունքների ճանաչում: Ցեղասպանության հետևանքով բացի մեր 1,5 մլն թանկագին զոհերից, մեր հայրենիքի մեծ մասն ենք զոհել: Եվ այդ ուղղությամբ մեր ունեցած իրավունքները ավելի ու ավելի են հիմնավորվում Ցեղասպանության միջազգային ճանաչմամբ: Թուրքերը դա մեզնից լավ գիտեն և դրանից խուսափելու համար է, որ ամեն ինչ անում են, որպեսզի խաթարեն ճանաչումը: Բայց կարծում եմ, որ այսօր նրանք պարտված են: Ցեղասպանության ճանաչման գործում Թուրքիան տանուլ է տվել: Պետք չէ մեծ ճիգեր թափենք ճանաչումն ավելի ընդլայնելու համար, ավելի շատ պետք է շեշտը դրվի պահանջատիրության վրա:
–Պահանջատիրություն ասելով ի՞նչ ի նկատի ունեք: Արդյո՞ք հողային պահանջներ են, որովհետև ակնհայտ է, որ այսօր շարքային հայաստանցին դեռ այս տարածքը պետք է կարողանա պահպանել:
–Եթե այդ մտայնությամբ շարժվենք, ապա այդ բոլոր ճիգերը զուր են: Եթե մենք այդ մեկ պատառ հողի մասին միայն մտածենք, ապա դա նշանակում է, որ մենք պարտված ենք: Մեր պահանջատիրությունը նշանակում է կորսված հայրենիքի վերադարձ: Ազգային պահանջատիրությունը նշանակյում է կորսված հայրենիքի վերադարձը: Այնպես չէ, որ այս մի պատառ հողն ունենք, ուրեմն պետք է այս մի պատառ հողի մասին մտածենք միայն:
–Այն դեպքում, երբ հայ-թուրքական հարաբերությունները արդեն չկան, այս երկու երկրները, այս երկու ժողովուրդներն ինչպե՞ս պետք է հարաբերվեն իրար հետ:
–Նախ պետք է թուրքերը հրաժարվեն նախապայմաններից, երկրորդ՝ պետք է նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ և իմանալ, թե ինչ են մեր պահանջները և որոնք են իրենցը: Պետք է խոսել իրար հետ, այդ երկխոսությունը պետք է իրական լինի: Իրական երկխոսությունից խուսափում են, անգամ Ցեղասպանության հարցը ժխտում են և ասում, որ դա պատմաբանների գործն է: Մենք ազգային պահանջներ ունենք, որոնցից առաջինը հողային հարցն է: Այդ մասին պետք է խոսենք և տեսնենք, թե ինչ կարելի է անել, որպեսզի վերջ դրվի այս երկու հարևան ժողովուրդների միջև փոխադարձ ատելությանը:
–Մերկելը հայտարարել է, թե Ցեղասպանություն եզրույթի գործածումը կվնասի հայ-թուրքական հարաբերություններին: Համամի՞տ եք արդյոք:
–Երբ Մերկելը նման հայտարարություն է կատարում, նա ի նկատի ունի Թուրքիային չնեղացնելու խնդիր: Այլապես, Գերմանիան ինքն ընդունակ է եղել Ցեղասպանության ճանաչման: Այն ժամանակ արդեն որոշ բաներ վերցրել էին ու թաքցնում էին. գերմանական կառավարության մեղսակցությունն այդ գործում կա: Գերմանիայում լույս տեսավ փաստաթղթերի ամբողջական օրինակը և այդ ժամանակ տեսնում ենք, որ գերմանական կառավարությունն ամբողջովին տեղյակ է, թե ինչ է կատարվում Թուրքիայի ողջ տարածքի հայության նկատմամբ և ամեն կերպ՝ դիվանագիտական, քաղաքական, անգամ զինվորական եղանակով խափանել են այդ փաստաթղթերի լույս աշխարհ գալը Եվրոպայում: Այդ նույն փաստաթղթերը 2005թ-ին հրատարակվեցին: Գերմանացիները շատ լավ գիտեն, պարզապես Թուրքիային չնեղացնելու համար է: Այլապես գերմանացիներն արդեն ընդունում են իրենց մեղքն այս հարցում:
–Առհասարակ, ինչո՞ւ է պետք Հայոց Ցեղասպանության ճանաչումը: Ռուանդայում 1990-ականներին ցեղասպանություն է եղել, բայց լռություն է, իսկ արդեն այսքան երկիր ճանաչել է Հայոց Ցեղասպանությունը: Ի՞նչ կտա Ցեղասպանության ճանաչումը:
–Աշխարհում կատարված մի շարք սպանությունների մասին ևս խոսվում է, և շահագրգիռ երկրները ամենառաջինը ցեղասպանության ենթարկված ժողովուրդներն են, որ բարձրաձայնում են այդ մասին: Բնական է, մենք մերի մասին ենք խոսում: Բայց երևույթի մասին պետք է խոսել ընդհանրապես: Եվ մենք շեշտը դնում ենք այն իրողության վրա, որ եթե դարի առաջին ցեղասպանությունը ճանաչվի ու մեղավորները պատժվեն, ապա այդ ժամանակ կկանխվեն շատ ցեղասպանություններ: Մենք այդ իրողության վրա ենք շեշտը դնում, այլապես յուրաքանչյուր ժողովուրդ իրավունք ունի իր սեփական մաշկի վրա զգացածը բարձրաձայնելու: Շեշտը պետք է դրվի պահանջատիրության վրա: Ցեղասպանության միջազգային ճանաչումն արդեն կատարված է և սա մեզ հիմք կտա մեր ազգային իրավունքները պաշտպանելու համար: Ես նորից շեշտում եմ, որ հարցը չի վերաբերում մարդկային կորուստներին, իմ ընտանիքն էլ կորուստներ է ունեցել, սեփականություն է կորցրել: Իրավունք ունեն ազգային եկեղեցական կազմակերպությունները, օրինակ, ազգային եկեղեցական կազմակերպությունները հավաքական սեփականություններին տեր կանգնել: Դրանից ավելի բարձր ազգային պահանջատիրությունն է: Ազգային պահանջատիրությունը վերաբերում է մեր հայրենիքի այն տարածքներին, որը կորցրել ենք Ցեղասպանության հետևանքով: Հետևաբար, Ցեղասպանության ճանաչումը մեզ իրավունք կտա, որ մենք այդ պահանջները բարձրաձայնենք միջազգային ատյաններում: Թե ինչ ձևով մենք պետք է ներկայացնենք մեր պահանջները` դա արդեն միջազգային իրավագետների գործն է:
