Գլոբալ քաղաքականության հարթակում փոքրաթիվ մեր ժողովրդի ճակատագիրը դարձավ գերտերությունների տուր և առի մանրադրամ… Սովորաբար միջազգային պայմանագրերը պետությունների միջև ռազմաքաղաքական, տնտեսական, հոգևոր- մշակութային, գաղափարախոսական ծրագրված հարաբերակցությունների դրսևորում են: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո կնքված Բրեստ- Լիտովսկի, Բաթումի, Սևրի, Կարսի, Լոզանի պայմանագրերը այս իրողությունների դրսևորումն են: Ի՞նչ կատարվեց մեր ժողովրդի հետ, մութ դիվանագիտական խոհանոցում ինչո՞վ է բացատրվում մեր ձախողվածությունը:
Մի կողմից` հայ ժողովրդի ներուժի առավելագույն հավաքականություն, մյուս կողմից` ժողովուրդ` կանգնած Աստծու և իր ճակատագրի առջև մեն-մենակ: Դարասկզբի «Նամակ ռուսաց թագավորի» համախտանիշը, դեպքերի զարգացման անկանխատեսելի ընթացքը հանգեցրին Մեծ եղեռնին, ինչը, ուզենք, թե չուզենք, հայ ժողովուրդը դեռ երկար կպահպանի իր գենետիկ հիշողության մեջ: Առաջին համաշխարհային պատերազմում միմյանց դեմ պայքարեցին իրար փոխբացառող ուժերը` «Ատլանտը» (Անգլիան, Ֆրանսիան, Ռուսաստանը) և «Քառյակ դաշինքը» (Գերմանիան, Ավստրո- Հունգարիան, Բուլղարիան):
Պատերազմի սկզբին մասնակցեց 8 պետություն` 732 միլիոն բնակչությամբ, վերջին` 33, 5 միլիարդ բնակչությամբ: Հայկական լեռնաշխարհը Կովկասում Թուրքիայի համար խոչընդոտ էր Թուրանի ճանապարհին, հայերը` արգելք համարվող տարր: Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին Թուրքիան փորձում էր չեզոքություն պահպանել, բայց դա հղի էր իր համար վտանգավոր հետևանքներով, քանի որ այս երկիրը կանգնած էր մասնատման վտանգի առաջ. Պոլիսը Ռուսաստանին էին խոստացել: Թուրքիայում Էնվեր փաշան այս առումով անընդունելի է համարում այն ժամանակվա վարչապետ Սաիդ Հալիմ փաշայի չեզոք դիրքորոշումը:
Առհասարակ` Թուրքիայի համար Առաջին համաշխարհային պատերազմը բավական լուրջ խորապատկեր ուներ. դաշնակից Գերմանիան իր ձեռքից խլել էր Ավստրիան, Բոսնիան, Հերցոգովինան, մյուս դաշնակից Իտալիան բռնազավթեց աֆրիկյան Տրիպոլին, Պենկազին և միջերկրական կղզիները: Բացի այդ` Գերմանիան մասնակցում էր հայկական բարենորոգումների ծրագրին:
Միաժամանակ հարկ է նշել, որ Գերմանիայի համար շահեկան էր Թուրքիայի զարգացումը և հակառակը` նրա մասնատումը ձեռնտու չէր: Եթե Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին Թուրքիային հաջողվեր չեզոքություն պահպանել, ապա հայերի ցեղասպանության համար ռազմա-քաղաքական պայմաններ չէին ստեղծվի: Անգլիայի համար ավելի վտանգավոր էր Գերմանիան, քան Ռուսաստանը, քանի որ Գերմանիան Բասրայի ծոցից ներս տնտեսական նպատակներ էր հետապնդում: Այսպիսով` դարասկզբին Թուրքիայի դաշնակցությունը Գերմանիայի հետ ռազմաքաղաքական պայմաններ ստեղծեց հայ ժողովրդի ցեղասպանությունը իրականացնելու համար:
Հայ կամավորականները ռուսական բանակի կազմում կռվեցին, և 1914 թվականի դեկտեմբերի 9-ից մինչև 1915 թվականի հունվարի 5-ը ընկած մոտավորապես միամսյակում ռուսական բանակը Սարիղամիշի շրջանում գլխովին ջախջախեց թուրքական 110 000-ոց բանակը: Կենդանի մնաց սոսկ 12 000 մարդ: Այդուհետ սկսվում է հայ կամավորականների հաղթարշավը: Սարիղամիշի հաղթանակը հեշտացնում է Անգլիայի վիճակը Սուեզում և Իրաքում: Սակայն 1915 թվականի ընթացքում Եվրոպական ճակատում Անտանտի ուժերը որոշ նահանջներ ունեցան: Պատերազմի փոքրասիական ճակատում ռուսական բանակը 1915 թվականի օգոստոսի սկզբին Ալաշկերտի դաշտում ծանր պարտության մատնեց թուրքական բանակին, որը ունեցավ 7000 զինվորի կորուստ:
Ալաշկերտի մարտերին մասնակցեց հայ կամավորականների ջոկատը` Վարդան Խանասորցու (Մեհրաբյան) գլխավորությամբ: Ալաշկերտի հաղթանակը ձախողեց Պարսկաստան մտնելու գերմանա-թուրքական հրամանատարության մշակած ծրագիրը: 1916 թվականին Անտանտը ակնհայտ առավելություն ստացավ «Քառյակ դաշինքի» նկատմամբ: Վերդենի մոտ կասեցվեց Գերմանիայի հարձակումը, որտեղ վերջինս կորցրեց 600 հազար զինվոր և սպա: Եվրոպական ճակատում լուրջ պարտություն կրեց ավստրո-հունգարական բանակը` կորցնելով 400 հազար զինվոր և սպա:
Արևելյան ճակատում ռուսները 1916 թվականի փետրվարի 3-ին գրավեցին Էրզրումը, որտեղ ոչնչացվեց թուրքական բանակի 2/3-ը, այսինքն` 66 հազար մարդ: Էրզրումի գրավմանը ևս մասնակցեցին հայ կամավորականները: Էրզրումի գրավումը ոգևորություն առաջացրեց Անգլիայում և Ֆրանսիայում: Այս երկրները մտածեցին, որ ժամանակն է Ռուսաստանին ներկայացնել Սայքս-Պիկոյի ծրագիրը, համաձայն որի` ասիական Թուրքիայի մեծ մասը բաժանվում էր Անգլիայի ու Ֆրանսիայի միջև, իսկ Արևմտյան Հայաստանը, Հեքիարի մարզը և Սև ծովի հարավային մի հատվածն անցնում էր Ռուսաստանին: Այս ծրագիրը 1916 թվականի փետրվարի 25-ին Պետրոգրադում Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սազոնովին ներկայացրին Անգլիայի և Ֆրանսիայի դեսպանները: Այսպիսով` Ռուսական կայսրությունը Օսմանյան Թուրքիայի ասիական մասի բաժանման մասնակիցներից մեկն էր լինելու:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ողջ ընթացքում Ռուսաստանը հաջող պատերազմել է 2 ճակատներում, սակայն բոլշևիկյան հեղաշրջումը սատանայաբար շրջում է պատմության անիվը, Լենինը գրչի մեկ հարվածով ի չիք է դարձնում վելիկոռուսների շահերը. պարտվող Գերմանիայի և Թուրքիայի հետ պայմանագիր է կնքում և պարտվող կողմին զիջում է Ռուսական կայսրության մոտավորապես 1 միլիոն ք/կմ տարածք: Թուրքիան փրկվում է կործանումից: Հարկ է ընդգծել մի կարևոր իրողություն ևս, Եվրոպան ցայսօր չի ներում Ռուսաստանին` իրականացրած արյունալի հեղափոխությունների համար, երբ միլիոնավոր մարդկային ճակատագրեր խեղվեցին: Այս համապատկերում ռուսահայերի նկատմամբ դրական վերաբերմունք չկար Եվրոպայում. նրանք համարվում էին նվիրյալ` առաջապահ հեղափոխականներ…: Գործոններ, որոնք ծանր են անդրադառնալու հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրի վրա:
1918 թվականի նոյեմբերի 11-ին Ֆրանսիայում` Կոմպիենի անտառում գտնվող Ռետոնդ կայարանի մոտ, վագոն-սրահում կնքվեց պատերազմի կարևորագույն զինադադարը Գերմանիայի և Անտանտի միջև. Գերմանիայի անվերապահ կապիտուլյացիան Անտանտի կողմից ընդունեց ֆրանսիացի մարշալ Ֆերդինանդ Ֆոշը: Առաջին համաշխարհայինը 15 միլիոն մարդու կյանք խլեց, նույնքանն էլ հաշմանդամ դարձավ: Ժողովուրդների վնասները կազմում են միլիարդավոր դոլարներ: Հայաստանը «Անտանտի» կազմում էր: Պատերազմում կրած Հայաստանի վնասը, նվազագույն հաշվարկներով, կազմել է 19 միլիարդ 130 միլիոն 982 հազար ֆունտ ստեռլինգ, ինչը համարժեք է ԱՄՆ 3 միլիարդ 693 միլիոն 239 հազար 766 դոլարի (ոսկով): Տեղահանվեց 2 միլիոն 650 հազար հայ, սպանվեց 1, 5 միլիոնը:
Անդրադառնանք մեր համազգային խնդիրների լուծման արդի միջազգային վիճակին: ՄԱԿ-ն ընդունեց Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը: Հյուսիսատլանտյան դաշինքը ևս ճանաչեց Հայաստանի, Ադրբեջանի, Վրաստանի և Մոլդովայի տարածքային ամբողջականությունը: Վերջին հաշվով` ինչ մակարդակներով էլ ընթանան Ղարաբաղի շուրջ բանակցությունները, միջազգային իրավունքի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը հիմնային է լինելու: Այս դեպքում հարց է ծագում. ինչու՞ 90-ականներին միջազգային հանրության վերաբերմունքը հայամետ էր, հայանպաստ: Մնում է ենթադրել, որ դա կապված էր Հայաստանում մեկնարկած ժողովրդավարական շարժման հետ, երբ դրվում էին ժողովրդաիշխանության հիմքերը: Ժամանակի ընթացքում նոր հաստատվող ժողովրդավարությունը Հայաստանում փոխակերպվեց ավտորիտարիզմի, այդուհետ` տոտալիտարիզմի: Մենք այդ առումով գերազանցեցինք Ադրբեջանին: Աշխարհի վերաբերմունքը նորից փոխվեց մեր հանդեպ: Ասել է թե` համազգային մեր խնդիրները նորից վտանգված են…