«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է ԱԺ պատգամավոր Էդմոն Մարուքյանը:
-Պարո՛ն Մարուքյան, ըստ մամուլում շրջանառվող տեղեկությունների՝ 100-րդ տարելիցին ընդառաջ համաներում է լինելու, և այս օրերին մասնագետների համապատասխան խումբն աշխատում է համաներման տեքստի վրա: Որքանո՞վ է հնարավոր` այն տարածվի մեծ և փոքր հանցագործությունների վրա:
-Որևէ բան այս պահին հայտնի չէ, ուղղակի խոսակցությունների մակարդակում է: Ինձ էլ տարբեր ՔԿՀ-ներից զանգում և հարցնում են:
-ԱԺ պետաիրավական հանձնաժողովում արդյոք չի՞ նախատեսվում քննարկում:
-Ոչ, դա պետք է լինի ՀՀ նախագահի առաջարկությամբ, եթե պետք է լինի, իսկ նման առաջարկություն խորհրդարան չի ներկայացվել մինչ այս պահը, և գիտեք, որ այն արվում է շատ գաղտնի ընթացակարգով: Այսինքն՝ մինչև համաներման պահը հնարավորիս գաղտնի է պահվում, որպեսզի մարդիկ չիմանան, որ համաներում լինելու է, որովհետև, գիտեք, դա տարբեր հանցագործությունների վրա տարածվող ակտ է, և այդ ակտի արդյունքում քրեական գործեր են կարճվում, դատարաններում քննվող գործեր են կարճվում, և դատապարտյալներ են ազատ արձակվում, որը, բնականաբար, չպետք է հայտարարվի, որ պետք է լինի, որ մարդիկ, օրինակ, հանցագործություն անեն և հույս ունենան, որ համաներման տակ կընկնեն: Դրա համար ընթացքը միշտ եղել է այդպես, որ վերջին երկու օրվա ընթացքում խորհրդարան է եկել նման առաջարկություն, խորհրդարանն արագ ընթացակարգով քննարկել և ընդունել է ԱԺ որոշում համաներում հայտարարելու մասին: Այս պահին նման տեղեկատվություն չկա, խոսակցությունների մակարդակում ես էլ եմ լսել, որ նման բան է նախատեսվում, և պետք է ասեմ, որ ինքս էլ կողմնակից եմ, որ համաներում լինի՝ չնայած այն հանգամանքին, որ իրավական պետության և իրավական զարգացումների առումով մենք շատ հաճախ ենք համաներում անում: Բայց, մյուս կողմից, հաշվի առնելով այն իրավիճակը, որ ունենք դատաիրավական համակարգում, քրեակատարողական համակարգում, նաև առիթը Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի առիթն է, ըստ էության, իր հումանիստական նշանակությունը կարող է ունենալ: Այսինքն՝ եթե նման առաջարկություն արվի, ես միանշանակ կողջունեմ:
-Տարիներ շարունակ իրավապաշտպանները, այդ թվում` Դուք, բարձրաձայնում էին համաներման հետ կապված այն խնդիրը, որ համաներումը չի տարածվում այն մարդկանց վրա, որոնք նյութական վնասը չեն կարողացել փոխհատուցել։ Այս առումով արդյո՞ք բացեր չկան:
-Խնդիրը բացերի մեջ չէ: Համաներման յուրաքանչյուր ակտ ունի իր նրբությունները: Եթե խոսքը 2013-ի վերջին համաներման մասին է, ապա` այո, այնտեղ կար դրույթ, որ համաներումը չի տարածվում այն անձանց վրա, որոնք չեն վերականգնել հանցագործությամբ կատարված վնասը, այսինքն՝ այնտեղ նրանց դեմ հարուցված քաղաքացիական հայցեր կան, և դատավճռով արդեն կա կոնկրետ հատուցման ենթակա վնաս: Եվ այդ վնասը չի փոխհատուցվել: Հետևաբար, նշված անձանց նկատմամբ համաներումը չէր կիրառվում: Դա 2013-ի հոկտեմբերին ընդունված վերջին ակտով ամրագրված էր: Հիմա եթե համաներում լինի, ես չգիտեմ՝ նման դրույթ կարո՞ղ է լինել, թե՞ ոչ: Չեմ բացառում, որ կարող է լինել: Ինչո՞ւ, որովհետև արդարության վերականգնման համար դա շատ կարևոր է: Եկեք մյուս կողմն էլ նայենք: Հանցագործության արդյունքում կան տուժողներ, և տուժողների իրավունքներն էլ պետք է անպայման հաշվի առնել: Եթե հանցագործության արդյունքում մարդիկ նյութական վնաս են կրել կամ տարբեր տեսակի կորուստներ են ունեցել, որոնց հետ կա նաև նյութական վնասի փոխհատուցում, ապա եթե, ասենք, մարդկային կորուստը չես կարող վերականգնել, գոնե դատարանի վճռով սահմանված նյութական վնասը պետք է հատուցես։ Արդար մոտեցում է, որ նախ` պետք է վնասը հատուցվի, նոր համաներումը կիրառվի։
-Բայց հակառակ տեսակետն էլ կա, որ պետք է մարդուն հնարավորություն տալ դուրս գալու, աշխատելու ու փոխհատուցելու պատճառված վնասը։
-Այստեղ վիճելի հանգամանք կա, որը նախորդ համաներման ժամանակ ես արտահայտել եմ։ Եթե մենք, որպես պետություն, պայման ենք դնում, որ պետք է վնասը հատուցվի, նոր միայն ազատ արձակվի, հետևաբար, մենք քրեադատավարական համակարգում պետք է ունենանք այն հնարավորությունները, որ մարդը կարողանա աշխատել, փոխհատուցել, ապա ազատ արձակվել։ Այսօր մենք այդ հնարավորությունը չունենք։ Հիմա խորհրդային տարիների ուղղիչ աշխատանքային գաղութները չեն, որտեղ մարդը կարող էր աշխատել փոքրիկ արտադրություններում, գումար ստանալ և դրանով փոխհատուցել հանցագործության արդյունքում հասցված վնասը։ Սա, բնականաբար, արդար պահանջ է, որ լինի նման իրավիճակ, նոր կկարողանանք այդ պահանջն ամրագրել։ Մյուս կողմից` կա մյուս հանգամանքը, որ եթե չլինի պարտադրանքը` նախ վճարել վնասը, հետո կիրառել համաներումը, անձը կարող է ազատ արձակվել և չվճարել այդ գումարը։ Ուղղակի առանց հրամանագրվելու տարբեր վայրերում աշխատել, չունենալ սեփականություն, ինչի հետևանքով տուժողի իրավունքները կխախտվեն։ Այսինքն` հանցագործություն կատարած անձը, որը դատապարտվել է դրա համար, ազատ կարձակվի և հետագայում չի հատուցի հանցագործության արդյունքում ստացված վնասի գոնե նյութական մասը։
-Ձեր կարծիքով` համաներումը չպե՞տք է տարածվի ցմահ ազատազրկվածների վրա։
-Ցմահ ազատազրկվածների նկատմամբ առանձնահատուկ մոտեցում է պետք դրսևորել։ Երկար տարիներ ես այդ խնդրով զբաղվել եմ, տարբեր քննարկումների եմ մասնակցել ու տարբեր առաջարկություններ արել։ Այսօր էլ կան քննարկումներ ու առաջարկություններ, որոնք հրապարակային չեն, այսինքն` ԱԺ հանձնաժողովներում չեն քննարկվում այդ հարցերը։ Խնդիրը հետևյալն է, որ Հայաստանում ցմահ ազատազրկված անձը 20 տարի հետո չի կարողանում օգտվել օրենքով ընձեռված հնարավորություններից, այն է` հնարավորություն ունենալ ռեժիմի ձևը փոխելու կամ պայմանական վաղաժամկետ ազատ արձակվելու։ Վերաբերմունքը նրանց նկատմամբ պետք է լինի առանձնահատուկ, իսկ թե համաներումը ինչպե՞ս կարող ազդել, կարծում եմ` եթե գործող օրենսդրությունը կիրառվի, ապա համաներման մասով հարց չի առաջանա ցմահների մասով։ Մենք արդեն ունենք ցմահ ազատազրկված մի խումբ դատապարտյալներ, որոնց ազատազրկման 20 տարին լրացել է, և նրանք օրենքով ստացել են այդ հնարավորությունը, սակայն իրավակիրառ պրակտիկայում դա չի կիրառվել։ Դեռ ոչ մի դեպք չունենք, որ ցմահ ազատազրկվածներից որևէ մեկը 20 տարին լրանալու հիմքով ազատ արձակվի։ Մեկը բողոքարկել է, մյուսը չի բողոքարկել, անգամ հացադուլներ են եղել։ Եթե չեմ սխալվում` երկար քննարկումների, դատական վեճերի արդյունքում մի ցմահ ազատազրկման դատապարտվածի ռեժիմ փոխվել է, բայց վստահ չեմ։ Ժամանակին, երբ արդարադատության նախարարության ՔԿՀ-ներում վերահսկողություն իրականացնող դիտորդական խմբում էի, այն ժամանակ մենք անընդհատ հանդիպումներ էինք ունենում ցմահ ազատազրկված անձանց հետ և անընդհատ քննարկումների մեջ էինք նախարարության հետ։ Հիմա, կարծում եմ, պետք է սպասենք նոր քրեական օրենսգրքի ընդունմանը, որում նշված խնդիրները քննարկման առարկա են դարձել։ Ընդունման պարագայում այն կարող է հետադարձ ուժ ունենալ և ազդել այս պահին ցմահ ազատազրկման դատապարտված անձանց վրա։
Եթե համաներում լինի, ես միայն կարող եմ ողջունել, որովհետև, հաշվի առնելով այն քանակի դատական սխալները, դատաիրավական համակարգում ունեցած խնդիրները և ՔԿՀ-ներում գերբեռնվածությունը, համաներումը, ըստ էության, կարևոր ու մարդասիրական քայլ կարող է լինել։ Բայց, մյուս կողմից, բարեփոխումներ պետք է իրականացվեն առ այն, որ ոչ թե մենք պետք է համաներումներով լուծենք դատաիրավական համակարգում ծառացած խնդիրները, այլ դրանք լուծենք բարեփոխումներով և օրենքների կիրառման արդյունքով։ Օրինակ` ի՞նչ պարտադիր է ամեն քրեական գործով խափանման միջոցը կալանք ընտրել և մարդկանց ուղարկել ՔԿՀ-ներ, երբ հնարավորություն ունենք կիրառելու գրավ կամ ստորագրություն չհեռանալու մասին։ Այս պրակտիկան պետք է վերանայվի, որովհետև ազատազրկման վայրերում գերբեռնվածությունը, ըստ էության, ազատազրկման վայրերի խնդիրը չէ, քրեակատարողական համակարգն ուղղակի դատապարտյալին պահողն է, նա քաղաքականություն չի որոշում։ Քաղաքականությունը որոշվում է դատաիրավական համակարգով, և հենց այդ քաղաքականությունն է, որ պետք է փոխվի։
