Թուրքական Today’s Zaman թերթում հրապարակվել է Հարավային Կովկասի գծով փորձագետ Ամանդա Պաուլի «Հայ-թուրքական մերձեցումը և գազը» խորագրով հոդվածը.
«Ամենայն հավանականությամբ, հունիսի 12-ին կայանալիք խորհրդարանական ընտրություններից հետո Թուրքիայի արտաքին քաղաքականության առաջնահերթ խնդիրներից մեկը կդառնա հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը:
Կասպյան էներգետիկ նախագծերում ներգրավված օտար ընկերություններին նույնպես մտահոգում է այդ խնդիրը: Բնականաբար, նրանք առավել շահագրգռված են իրենց գազը դեպի Եվրոպա հասցնելու խնդրով, քան հայ-թուրքական սահմանի վերաբացմամբ, ինչը կարող է նոր լարվածություն առաջացնել Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև:
Թուրքիայի ու Հայաստանի միջև գոյություն չունեն դիվանագիտական հարաբերություններ, հայ-թուրքական սահմանը փակվել է ղարաբաղյան պատերազմի պատճառով 1993 թվականին: Սակայն այդ իրավիճակը շահավետ չեղավ ո´չ Հայաստանի, ո´չ էլ Թուրքիայի համար:
2008 թվականին նրանք վճռեցին համարձակություն ցուցաբերել, «մի կողմ դնել» իրենց ծանր անցյալը և մերձեցման նպատակով նոր քայլեր ձեռնարկել: Դա հանգեցրեց նրան, որ 2009 թվականի հոկտեմբերին Ցյուրիխում ստորագրվեցին «Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու մասին» և «Հայաստանի Հանրապետության և Թուրքիայի Հանրապետության միջև հարաբերությունների զարգացման մասին» երկու արձանագրությունները, որոնք առնչվում էին նաև հայ-թուրքական սահմանի բացմանը:
Դեպքերի նմանատիպ զարգացումը դրականորեն էր անդրադառնալու տարածաշրջանի կայունության վրա, ինչպես նաև նպաստելու էր Թուրքիայի և Ադրբեջանի կողմից ցամաքային շրջափակման ենթարկված Հայաստանի խիստ կախվածության նվազմանը Ռուսաստանից:
Ինչ վերաբերում է Թուրքիային, ապա նա դրանով կկարգավորեր իր հարաբերությունները ոչ միայն Հայաստանի, այլև Հայկական սփյուռքի հետ, որն իր ներկայացուցիչներն ունի համայն աշխարհում (մասնավորապես ԱՄՆ-ում) և ամենուրեք առաջ է քաշում 1915-1918 թվականներին տեղի ունեցած Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձևեր:
Այս ամենը նշանակում է, որ բոլոր կողմերն էլ հաղթող էին դուրս գալու ստեղծված իրավիճակից: Սակայ դա չէր կարելի ասել միայն Ադրբեջանի պարագայում: Վերջինս համարում էր, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման և հայ-թուրքական սահմանի վերաբացման պարագայում Հայաստանը կորդեգրի առավել անզիջում դիրքորոշում Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման շուրջ տարվող բանակցություններում:
Դժբախտաբար, Բաքվի և թուրքական գլխավոր ընդդիմադիր կուսակցությունների ուժեղ ճնշման, ինչպես նաև Թուրքիայի տարածքով տարանցվող ադրբեջանական գազի գնի շուրջ թուրք-ադրբեջանական տարաձայնությունների պատճառով` թուրքական իշխանությունները որոշեցին հայ-թուրքական արձանագրությունների վավերացումը շաղկապել ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման շուրջ տարվող բանակցություններում գրանցվելիք աճի, և, մասնավորապես, «ադրբեջանական» տարածքներից հայկական զորքերի դուրսբերման հետ:
Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանն այցելեց Բաքու, ուր և հայտարարեց, թե ադրբեջանական հողը «թուրքական» հող է, և հայերը «պետք է» հեռանան այդտեղից: Էրդողանի այդ հայտարությամբ էլ սկսվեց հայ-թուրքական գործընթացի ավարտման փուլը: Դրանից հետո Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանին այլևս ոչինչ չմնաց անելու, քանի որ նա Թուրքիայի հետ մերձեցման համար օգտագործել էր իր քաղաքական ողջ կշիռը: Դրա միակ արդյունքը եղավ այն, որ Թուրքիան «վաստակեց» անազնիվ ու անվստահելի երկրի համբավ:
Չնայած դրան` գործընթացի տապալման մեջ մեղքի իր մասնաբաժինն ուներ նաև Հայաստանը` հաշվի առնելով 2010 թվականի հունվարին Հայաստանի Սահմանադրական դատարանի որոշումը, ըստ որի` հայ-թուրքական արձանագրությունները ճանաչվեցին Հայաստանի Սահմանդրությանը և 1991 թվականին Հայաստանի Անկախության հռչակագրին չհամապատասխանող:
Դա նշանակում էր, որ Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը շարունակելու էր մնալ Հայաստանի հիմնական առաջադրանքներից մեկը: Անկարան Երևանի այդ քայլը որակեց որպես նախապայման հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման համար:
Վերջիվերջո, գործընթացը տապալվեց և ցայժմ մնացել է «սառեցված» վիճակում: Այժմ այդ ուղղությամբ նոր քայլեր ձեռնարկելուց առաջ անհրաժեշտ է լավ ուսումնասիրության ենթարկել դրանք: Բացի այդ, այս անգամ անհրաժեշտ է, որ կողմերն առավել մեծ ճկունություն դրսևորեն: Եթե այս անգամ գործընթացում առաջընթաց գրանցվի, ապա այս դեպքում այն առավել ընդգրկուն կլինի` ներառելով նաև Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիրը:
Եթե վերջինիս հարցում առաջընթաց չգրանցվի, ապա ես բավականին թերահավատորեն եմ մոտենում հայ-թուրքական գործընթացի հաջողությանը: Շատ հնարավոր է, որ նորից ի հայտ գա գազի խնդիրը, քանի որ Թուրքիան և Ադրբեջանը, որոնք ժամանակին կնքել են թուրքական տարածքով ադրբեջանական գազի տարանցման գների շուրջ համաձայնագիրը, դեռևս չեն վավերացրել այն: Իսկ առանց վավերացման, այդ համաձայնագիրը ոչինչ չարժե:
Շատ հնարավոր է, որ Ադրբեջանը դարձյալ վեր հանի այս խնդիրը, որը առնչվում է նաև ԵՄ-ի էներգետիկ անվտանգությանը: Բացի այդ, Ադրբեջանը կարող է ևս մեկ գործուն հակաքայլ կատարել. խոսքը Nabucco գազատարի և նմանատիպ այլ էներգետիկ նախագծերի մասին է, որոնք նախատեսված են միջինասիական (մասնավորապես, թուրքմենական) էներգակիրները Եվրոպա հասցնելու համար, և որոնցում մեծ է Ադրբեջանի տարանցիկ դերը: Ադրբեջանը կարող է հայտարարել, որ ինքն առաջընթաց է ակնկալում Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի շուրջ` հակառակ դեպքում արգելք կհանդիսանա իր տարածքով միջինասիական էներգակիրների` դեպի Եվրոպա տարանցմանը: Թվում է, թե գազը կարող է շատ բան փոխել այս եռանկյունում:
Հիշեցնենք, որ մարտի կեսերին CNN Turk-ին տված հարցազրույցի ժամանակ Ադրբեջանի փոխարտգործնախարար Արազ Ազիմովը նշել էր. «Սկսելով հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը` Թուրքիան մեծ սխալ է գործել, քանի որ նախապես դա չի համաձայնեցրել Ադրբեջանի հետ: Եթե Ադրբեջանը նախապես տեղեկացված լիներ այդ գործընթացի սկսման մասին, ապա այն կարող էր ընթանալ այլ ուղղությամբ»:
Իսկ ահա դեռևս նախորդ տարվա աշնանը թուրք հայտնի վերլուծաբան Մեհմեթ Ալի Բիրանդը գրել էր, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորված չլինելու պատճառը հենց թուրքական կողմն է. «Դժբախտաբար, մենք չկարողացանք հասնել խնդրի կարգավորմանը: Ինչքան էլ փորձեն խնդրի կարգավորման անլուծելիությունը բարդել Երևանի վրա, միևնույն է ողջ պատասխանատվությունն ընկնում է մեր ուսերին, քանի որ մեր ղեկավարությունը չկարողացավ ադրբեջանական իշխանություններին լավ բացատրել, թե ինչն ինչոց է, և խոնարհվեց Բաքվի հակազդեցության առաջ: Արդյունքում, մեր անընդունակության պատճառով Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը մնաց կես ճանապարհին»:
Ինչ վերաբերում է Nabucco գազատարի և նմանատիպ այլ էներգետիկ նախագծերի հարցում Ադրբեջանի հնարավոր տարանցիկ բոյկոտին, ապա դա առաջին հերթին մեծ վնաս կհասցնի նրա տնտեսությանն (քանի որ տարանցումից վիթխարի գումարներ են գոյանում) և աշխարհաքաղաքական դիրքին (քանի որ երկրի տարանցիկ դիրքի ամրապնդման հետ մեկտեղ` աճում է նաև երկրի համաշխարհային պահանջարկվածությունն ու նրա հեղինակությունը): Բացի այդ, հազիվ թե Եվրոպան Ադրբեջանին այդպիսի բան թույլատրի:
