«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է հայ-ռուսական Սլավոնական համալսարանի տնտեսագիտության և բիզնեսի ինստիտուտի տնօրեն, դոկտոր, պրոֆեսոր Էդվարդ Սանդոյանը:
– Պարոն Սանդոյան, անցած տարեվերջին դրամը կտրուկ արժեզրկվեց, այնուհետև նորից արժևորվեց: Այժմ էլ կարծես թե դրամը դանդաղորեն արժեզրկվում է: Ձեր կարծիքով` այդ գործընթացը դեռ որքա՞ն կշարունակվի:
– Դրամի արժեզրկումն ամբողջությամբ պայմանավորված էր էկզոգեն՝ արտաքին գործոններով: Իհարկե, ոմանք փորձում են շահարկել ինչ-ինչ փաստարկներով, թե Կենտրոնական բանկը սխալվեց, կամ թե դա մեր երկրում տեղի ունեցող տնտեսական գործընթացների արդյունք էր և այլն: Իբրև փոխարժեքի դինամիկայի փոփոխություն՝ մենք այսօր ամբոջությամբ գործ ունենք էկզոգեն շոկի ազդեցության և դրա հետևանքներով պայմանավորված դրամի արժեզրկման հետ: Եթե մենք ուսումնասիրենք բոլոր երկրների արժույթների հետ տեղի ունեցող գործընթացները, կտեսնենք, որ դոլարի նկատմամբ գրեթե բոլոր արժույթներն են արժեզրկվել: Ընդ որում` որոշ ազգային արժույթներ արժեզրկվում են զգալի չափով, որոշ՝ ասենք, եվրոյի արժեզրկումն այնքան չէ, որքան արժեզրկվում են ուկրաինական գրիվնան կամ ռուսական ռուբլին: Իսկ ինչ տեղի ունեցավ մեր երկրում:
Սկսենք այն բանից, որ մենք շատ մեծ կախման մեջ ենք Ռուսաստանի տնտեսությունից: Առաջին հերթին այնտեղ մենք ունենք շուկա: Երկրորդը` գաղտնիք չէ, որ մեր տնտեսությունը խիստ պայմանավորված է օտարերկրյա մասնավոր տրանսֆերտներով: Ընդ որում` այդ դրամական փոխանցումները ստանում ենք ռուսահայ նոր սփյուռքից, ու շատ էական է, թե դրանք որքան են ծավալայնությամբ և սեզոնայնությամբ: Եվ եթե տեղի է ունենում դրամի արժեզրկում, պետք է հասկանալ, որ օտարերկրյա արժույթի ծավալները համեմատաբար կրճատվել են: Իսկ դեկտեմբերյան դրամի արժեզրկման գործընթացները պայմանավորված են նաև սպասումներով: Ֆինանսական տնտեսագիտությունը բազմաթիվ նման օրինակներ ունի, երբ սպասումներն ավելի էական ազդեցություն են թողնում, քան իրականում տեղի ունեցող երևույթները: Նախորդ տարվա հոկտեմբերից սկսած տրանսֆերտները սկսեցին դանդաղ կրճատվել՝ հոկտեմբերին 50 մլն դոլարով, նոյեմբերին նորից այդքանով: Բացի այդ, ավելի մեծ տեսակարար կշիռ սկսեց կազմել ռուբլով տրանսֆերտը: Եվ ՌԴ-ում տեղի ունեցած իրարանցման արդյունքում տեղի ունեցավ բանկային ավանդների փախուստ, ռուբլու փոխարկումը դոլարի, ինչը վաղուց չէր եղել: Երրորդը՝ դեպի Եվրոպա մեր արտահանման զգալի մասը կազմում են պղինձն ու մոլիբդենը, որոնց դեպքում ունենք գների զգալի՝ 24,3 տոկոսով անկում: Դրանով պայմանավորված մեր արտահանման ծավալները կկրճատվեն, և 2015թ. այդ պատճառով ծանր կլինի: ՌԴ ռուբլին ավելի քան 80 տոկոսով արժեզրկվել է, 1 դոլարը 36 ռուբլուց հասավ 65 ռուբլու: Հայաստանի համար այս երևույթի ամենավտանգավոր հետևանքն այն է, որ մեր երկրից որևէ ապրանքի արտահանումը ռուսական շուկա դառնում է անիմաստ:
– Արդեն կոնյակ, ջրեղեն, ձկնեղեն և այլ ապրանք արտահանողները կանգնել են այդ խնդրի առաջ և մտածում են՝ արտահանե՞լ, թե` ոչ:
– Եթե այնտեղ մեր ապրանքի իրացումից ստացված դրամը փոխարկում են դոլարով, շատ հաճախ ինքնարժեքը չի գերազանցում վաճառքի արժեքին: Եվ կա լուրջ խնդիր՝ կամ պետք է արտահանես ու վնասներ կրես, որպեսզի շուկան չկորցնես, կամ՝ դադարեցնես արտահանումը: Երկուսն էլ վտանգավոր գործընթացներ են: Իսկ եթե մենք վերականգնենք ռուսական ռուբլու հետ դրամի պարիտետը, վերականգնենք մեր ապրանքների մրցունակությունը, ապա այս պահին անհրաժեշտ է, որ դոլարի փոխարժեքը հասնի 730 դրամի: Բայց հասկանալի է, որ դա անհնար է թույլ տալ, որովհետև դրա հետևանքով տեղի կունենա ներմուծվող գազի գնի և այլ ապրանքների լուրջ թանկացում, որը շղթայաձև կտարածվի ամբողջ տնտեսության վրա, ու հետևանքները կարող են անելանելի լինել:
– Ռուսաստանը կարծես թե զսպում է, ճնշում է իր շուկայում տեղի ունեցող գնաճը, ինչը բացասաբար է անդրադառնում Հայաստանից կատարվող արտահանման վրա:
– Փորձում է զսպել, բայց շուկայական մեխանիզմներով դա հնարավոր չէ անել: Սակայն մենք պետք է հասկանանք, որ իսկապես շատ մեծ կախում ունենք ռուսական շուկայից, և տարվա ընթացքում ազդեցության այդ շոկը շարունակվելու է:
– Այնուամենայնիվ դրամը կշարունակի՞ արժեզրկվել, և ո՞րն է մեր երկրում դոլարի իրական արժեքը: Դուք նշեցիք, թե եթե վերականգնենք ռուսական ռուբլու հետ դրամի պարիտետը, ապա 1 դոլարը կարժենա 730 դրամ:
– Շատերը սիրում են այդ հարցը տալ, բայց նման հարց չի կարելի տալ: Նույնիսկ կան մարդիկ, ովքեր շատ լուրջ դեմքերով ասում են, թե դոլարի իսկական փոխարժեքը պետք է այսքան լինի: Քանի որ գործոնները բազմազան են և էկզոգեն, մենք չենք կարող ասել, թե ինչ տեղի կունենա Ռուսաստանում:
– ՌԴ-ում տնտեսական ճգնաժամը շարունակվելու է, և այդ երկրից Հայաստան տրանսֆերտները շարունակելու են կրճատվել: Այդպիսով ՌԴ-ի բացասական ազդեցությունը դեռ կշարունակվի:
– Ես ավելի ծանր բան ասեմ՝ այսօր աշխարհում ոչ մեկը չի կարող ասել, թե ինչով կարելի է բացատրել նավթի այս աստիճան արժեզրկումը: Ես այստեղ տեսնում եմ ոչ շուկայական ինչ-որ գործիք՝ ՌԴ-ի դեմ ամերիկյան քաղաքականության, պատերազմի ինչ-որ ձև: Եվ ով է փոխհատուցում նույն Սաուդյան Արաբիայի և նավթային շուկայում այլ խաղացողների հնարավոր կորուստները: Ես կարծում եմ, որ կա փոխհատուցող:
– ԱՄՆ-ի՞ն նկատի ունեք:
– Ես կարծում եմ, այո: Իհարկե, ես ապացույց չունեմ:
– Այսինքն` ԱՄՆ-ը նպատակ ունի հնարավորինս թուլացնել ՌԴ-ին և շարունակելու է այդ քաղաքականությունն այնքան, մինչև հասնի՞ իր նպատակին:
– Կարծում եմ, այո: Բայց ՌԴ-ն ինքնաբավ և ֆանտաստիկ մեծ հնարավորություններ ունեցող պետություն է: Պատմությունը ցույց է տվել, որ ռուս ժողովուրդը կարող է ծանրագույն պայմաններում դիմանալ: Պարզապես ՌԴ-ն պետք է վերանայի իր տնտեսվարման մոդելը: ՌԴ-ն չպետք է պահպանի այն մոդելը, որը կախվածության մեջ է հանքահումքային արտահանման արդյունքներից: ՌԴ-ի բյուջեի եկամուտների 50 տոկոսը պայմանավորված է նավթով և գազով:
– Իսկ Ձեր կարծիքով` 2008-2009թթ. ճգնաժա՞մն էր ավելի սուր, թե՞ այն ճգնաժամը, որի մեջ գտնվում է ՌԴ-ն, և որի հետևանքով Հայաստանն է հայտնվում նույն վիճակում:
– 2008-2009թթ. ճգնաժամը համաշխարհային էր, աշխարհում տնտեսվարման կարգավորման մեխանիզմների, ինստիտուտների որակի խնդիր կար: Դա առաջին անգամ աշխարհին հայտնեց, որ այսպես շարունակել չի կարելի, և պետք է վերանայել կարգավորման մեխանիզմները: Ասեմ, որ շատ բան չի արվել, և կարծում եմ, որ շուտով կլինի ավելի հզոր ճգնաժամ: Իսկ Հայաստանում շատ բան չի արվել, այնպես որ` կարծում եմ, շուտով կլինի ավելի հզոր ալիք: Պարզվեց, որ մենք մեր ինստիտուտներով շատ թերի ենք, շատ խոցելի ենք և նման շոկերին դիմակայելու համար չենք կարողացել ստեղծել համապատասխան ինստիտուտներ: Եվ այսօրվա ճգնաժամն ավելի ծանր է: Նախորդ ճգնաժամը մեր շենքի խնդիրն էր, այսօրվանը մեր տանը տեղի ունեցող ճգնաժամ է: Ես կարծում եմ, որ այս ճգնաժամն ավելի վտանգավոր է:
