«Առաջին լրատվական»-ի «Սիրանկյուն» հաղորդաշարի հյուրն է դերասանուհի Թամար Հովհաննիսյանը:
– Տարիներ շարունակ Միացյալ Նահանգներում էիք ապրում, ստեղծագործում և մասնագիտական նորանոր որակներ ձեռք բերում: Վերադարձաք Հայաստան, արդյոք մշակութային քաղաքականության առումով ինչ-որ նոր բան հայտնաբերեցի՞ք:
– Ես լավ չեմ կարողանում հասկանալ այդ երկու բառերի համակցումը՝ մշակութային քաղաքականություն: Մշակույթը ինքն իրենով ապրող մի երևույթ է, այսինքն՝ ինքնուրույն, ինքնահոս պետք է ապրի, պետք է հոսի և ինքն իր տեղը գտնի: Ես չեմ կարծում, որ շատ որոշակի մի մարմին պետք է լինի, որ ուղղություն տա: Անկասկած, ինչ-որ բաներ փոխված եմ տեսնում, բայց անհուսալի չեմ համարում: Տարօրինակ է, բայց նույնիսկ այդքան տեսնելուց և համեմատելուց հետո էլ ես չեմ տեսնում, որ ծանր վիճակ է: Ասենք, լավ ֆիլմեր են արտադրում «Պեպսիի» նման՝ վայրկենական հաճույքի: Կինոարտադրության տեսակ է, որ պետք է լինի և կա: Ուրիշ հարց է, որ մյուս տեսակը չկա:
– Որակյալը, կայունը, արժեքավորը…
– Սրա որակյալն էլ է լինում: Այդ «Պեպսիի» տարբերակի որակյալն էլ է լինում, դա կինոարտադրության հետ կապ ունեցող բան է, մյուսը՝ կինոարվեստի:
– Ի՞նչ կա այնտեղ, որ չկա այստեղ: Ընդհանրապես ասում են, որ ստեղծագործողի համար սահմաններ չկան. Դուք համակարծի՞ք եք:
– Ես չեմ կարծում, թե ճիշտ կլինի համեմատել այստեղը այնտեղի հետ: Այն ուրիշ կառուցվածք ունեցող երկիր է, որ իր ստեղծման օրից նույն ստաբիլ կառուցվածքով զարգացել ու ապրել է: Ճիշտ չի լինի համեմատությունները ո՛չ մասշտաբի, ո՛չ կարողությունների և ո՛չ էլ կառուցվածքի առումով: Սովետական կառուցվածքի փլուզումից հետո որևէ նոր բան չի ստեղծվել. այստեղ առաջին հերթին հենց դա նկատեցի: Ինչ-որ համակարգ քանդվելուց հետո նորը չի ստեղծվել: Իմ խորին համոզմամբ՝ հենց դա է պատճառը, որ մարդկանց մոտ ինչ-որ զղջման զգացում է առաջանում, թե սովետի օրոք լավ էինք ապրում: Չէ, լավ չէինք ապրում, ուղղակի այն, ինչը քանդվեց, տեղը պետք է նոր բան ստեղծվեր, կամ առանց քանդելու՝ փոփոխությունների միջոցով, պետք է էվոլյուցիոն ճանապարհով գայինք հասնեինք դրան, բայց երբ քանդեցինք, գոնե այնքան պատասխանատվություն պետք է վերցնեինք մեր ուսերին, որ դրա փոխարեն կառուցեինք նոր համակարգ, նոր պետություն, որը կդրսևորվեր յուրաքանչյուր ոլորտում՝ նաև մշակույթի, արվեստի ոլորտում: Դա միայն գաղափարախոսության, մտածելակերպի հետ կապված բան չէ, լծակներ են՝ պետք է մեկը աշխատի, որ մյուսը շարժվի: Հիմա դա չկա, և առայժմ ինքնահոսի է թողած՝ ով ինչ կարողանում՝ անում է:
– Այսինքն՝ մենք չե՞նք ստեղծել անկախության տարիների մեր կինոն, մեր թատրոնը:
– Չէ, մենք չենք ստեղծել անկախ պետություն: Մենք անկախացել ենք այդ մեծ խոշոր համակարգից, բայց անկախ պետության ոչ մի հիմք չունենք: Օրինակ՝ ես շատ ընդունելի կհամարեի նահանգների օրինակը՝ փոքր մասշտաբներով այնտեղ 50 նահանգներ են, իսկ յուրաքանչյուր նահանգ ունի նույն համակարգը, ինչ որ ամբողջ Միացյալ Նահանգները: Նրանք ինքնուրույն են. երեք բան չեն կարող ունենալ՝ բանակ, փող տպել և սահման խախտել, մնացած ամեն ինչում անկախ են: Ասենք՝ Նյու Ջերսի նահանգը նույն տարածքն ունի, ինչ Հայաստանը: Եթե մենք կարողանայինք նույն մոդելը վերցնել և տեղադրել այստեղ… Ես շատ ճիշտ եմ համարում, որ այդ երկիրը չունի վարչապետ, որովհետև նախագահը գործադիր մարմինն է, ինքը հենց վարչապետն է: Եթե կա նախագահ, վարչապետի գոյությունն ակամայից անիմաստ է դառնում: Այսինքն՝ սովետից մնացած ինչ-որ բներ կան, որոնք կառուցելու փոխարեն՝ քանդում են: Այդ բաները պետք է վերանան, շատ որոշակի մի համակարգ պետք է լինի, որով սարքված է այս երկիրը, և դա պետք է շատ ճշգրիտ և ժամացույցի նման աշխատի:
– Անկախությունը տրվեց, բայց չկարողացանք օգտվել դրանից: Գուցե այդ 70 տարիներն էին պատճառը:
– Անկախությունը չտրվեց, վերցրինք, քանդեցինք, հաջողացրինք, կամ էլ մեզ օգտագործեցին: Չգիտեմ՝ ինչ ճանապարհով, բայց Սովետական Միությունը փլուզվեց, այդ համակարգը փլվեց: Այդ ժամանակացույցը քանդվեց: Մենք պետք է մի բան սարքե՞նք, թե՞ չէ, որ ժամը ցույց տա:
– Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչն է պատճառը, որ այս տարիներին չունեցանք Ֆրունզիկ Մկրտչյաններ, Հրաչյա Ներսիսյաններ, Փափազյաններ: Ժամանակնե՞րն են փոխվել, թե՞ երկրի արգանդն է չորացել:
– Խնդիրը փնտրողի մեջ է: Հրաչյա Ներսիսյան պետք չի փնտրել: Հրաչյա Ներսիսյանին չէին փնտրում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ Մհեր Մկրտչյան կար, որովհետև յուրաքանչյուրն ապրում է իր ժամանակում, իր ժամանակի ծնունդն է և իր անհատականությունն է բերում ժամանակի ընդհանուր կտավի մեջ, ապրում և հեռանում է: Սոսկալի կլիներ, օրինակ, եթե ես այսօր տեսնեի Մհեր Մկրտչյան: Տաղանդով օժտված մարդիկ կան, պարտադիր չէ նրանց մեջ փնտրենք Մհեր Մկրտչյան, որպեսզի նրան փոխարինի:
– Նկատի ունեմ, որ նրանք այդպես էլ չեն փայլում երկնակամարում:
– Դա միայն այդ անձից չի, էդ անձից չի, դերասանից չի: Երկնակամար պետք է լինի, որ փայլեն: Երկնակամարը չկա: Մարդիկ կոտորվում են, չեն կարողանում իրենց կյանքը ինչ-որ ձևով կազմակերպել, վազում են այստեղ, վազում են այնտեղ, ամեն ինչ կիսատ, այնքան՝ որ ծայրը ծայրին հասցնեն: Սրանք, իհարկե, արդարացումներ չեն, բայց ես չէի ասի, թե չկան: Ես իմ կյանքում շատ բան եմ տեսել և վերջին 17 տարին էլ ապրել եմ մի երկրում, որտեղ եթե չլինի էլ, փողով կառնեն տաղանդին էլ, արվեստն էլ, ամեն ինչն էլ: Այնտեղ էլ քիչ բան չեմ տեսել, բայց որ ասեմ, թե այդքան արտառոց մի բան են անում… Նրանք Մարսից չեն իջել, նրանք էլ են մարդ արարածներ, ուղղակի ոլորտը կազմակերպված է, իրավական հիմքեր կան ոլորտում, ֆինանսական հարցեր կան լուծված: Եթե մարդ պետք է փորձից տոնի գնա նկարահանվելու, դու նրա վիճակի մեջ մտնում ես՝ թող գնա, մի քիչ փող աշխատի, բայց այնտեղ նա չի կարող այդ բանն անել, որովհետև պայմանագիր կա կնքած, որը նա խախտել չի կարող, համապատասխան գումար է ստանում, ինքն ընտրում է՝ որը վերցնի, որը՝ ոչ:
– Դուք 17 տարի բնակվում էիք Միացյալ Նահանգներում: Ձեր մեկնելու շարժառիթը նո՞ւյնն էր, ինչ այսօրվա մեկնողների շարժառիթները: Նկատի ունեմ՝ այսօրվա արտագաղթի հիմնական պատճառը սոցիալական խնդիրներն են, արդարության պակասը, արժանապատվության ոտնահարումը, իսկ Ձերը ո՞րն է եղել:
– Ոչ, իմը խիստ անհատական է եղել, ես չեմ կարող ստել, որովհետև եթե դրդապատճառ չլիներ, ինձ պարտադրող հանգամանք չլիներ, ես այդ ռիսկին չէի գնա, որովհետև ես գիտեի` դա ինչ է նշանակում: Նախ՝ աչքս բաց էր, տեսած էի, գիտեի, որ դժվար բանի էի գնում, բայց իմ տղան էր այնտեղ: Չգիտեմ, երևի միշտ չի, որ հայրենասիրությունը ստահակի վերջին հանգրվանն է, լինում է նաև այնպես, որ հայրենասիրությունը միս ու արյուն է լինում, և նա պարզապես չի կարողանում: Իմ հարսը Հայաստանից է, ինքը եկել էր այստեղ՝ աշխատում էր, ամուսնացան, եկան այնտեղ, հետո երեխան ծնվեց՝ չուզեցին: Իրենք ընտանիքով որոշեցին գալ: Իսկ ես 17 տարի ապրում էի և էլի չէի գա, եթե նրանք այդպես կտրուկ չորոշեին գալ, ես արդեն վախենում էի տեղափոխությունից, փոփոխություններից: Այդպես Հայաստանի մասին երազելով էլ կմնայի:
– 17 տարի Միացյալ Նահանգներում էիք: Ըստ Ձեզ՝ Սփյուռքը այսօր անելիք ո՞ւնի Հայաստանում, ո՞րն է Սփյուռքի դերակատարությունը:
– Ես երևի այն քչերից մեկն եմ, որ Սփյուռք բառը այսօր արդեն չէի ասի: Սփյուռքը այն ժամանակ էր, երբ որ Հայաստանը անկախ չէր, երբ որ Հայաստանը երկաթե վարագույրից այն կողմ էր, երբ որ Հայաստանը մեծ կայսրության մի փոքրիկ մասնիկ էր: Բայց այն ժամանակ սփյուռքը սփյուռք էր, ես դա անվանում եմ դասական սփյուռք, երբ որ արևմտահայեր էին: Հիմա խառնվել է: Այնտեղ շատ են խառնվել՝ այսօր սփյուռք են և նրանք են, և հայաստանցիները, և պարսկահայերը, և սիրիահայերը, և մյուսները: Դա լեզվի մեջ էլ է շատ որոշակի արտահայտվում, այսինքն՝ այդ սահմանները ջնջվել են արդեն: Նրանք հաճախ գալիս են այստեղ, փորձում են ինչ-որ բաներ ձեռնարկել: Իմ կարծիքով՝ պիտի չլինի այդ տարբերակումը: Իմ կարծիքով՝ պետք է լինի հայություն: 10 մլն հայություն ունենք, երբ 10 մլն էլ կգան այստեղ՝ ապրելու, այն ժամանակ Արևմտյան Հայաստանի հողերն էլ ետ կուզենք, բայց քանի դեռ մեր արյամբ ազատագրված Ղարաբաղում մարդ չի ապրում, ոչ մի ուրիշ հողի մասին չենք կարող խոսել:
– Այս մեկ տարվա ընթացքում ի՞նչ բացեր նկատեցիք, ի՞նչն էր ամենից շատ ցավ պատճառում Ձեզ, ի՞նչն էր, որ շատ փոխված էր, շատ անակնկալ:
– Ինձ ուղղակի ջղաձգումների մեջ է դնում, երբ քաղաքակրթության պակաս եմ զգում: Իմիջիայլոց ասեմ, որ ամերիկյան հասարակությունը աշխարհում ամենացածրորակ հասարակությունն է, որովհետ այստեղից-այնտեղից հավաքված, տարբեր մշակույթներ, սովորույթներ բերած մարդկանց բզմություն է և այլն, և այլն, բայց ամենաքաղաքակիրթ հասարակությունն է՝ օրենքի վախից, որովհետև անմիջապես գրպանիդ է խփում: Չես կարող ծխախոտը գցել գետնին: Այսքան ծխել փողոցում, այսքան թափել փողոցում, այսքան աղբ…
Անցնում էի փողոցով, երիտասարդ տղան վերջին ծխախոտը դրեց բերանը, տուփը ճմռեց, գցեց գետնին: Մոտեցա նրան, թևից բռնեցի ու ասացի՝ տես, տղա ջան, ես մեծ կին եմ, կռացա ծխախոտատուփը վերցրի, տվեցի նրան և ասացի՝ խնդրում եմ, այդ բանը էլ չանես: Երկու քայլ գնաց, ասեց՝ մորքուր, նայի՝ շրըխկ, էլի գցեց: Սա անկարելի բան է: Դրա թևերը պետք է ոլորես ու տանես ոստիկանություն, ու մինչև 1500 դոլարը չտա՝ բաց չթողնես, իսկ հետո էլ ուղարկես անվճար աշխատանքի: Այդ նույն տղան եթե այնտեղ ապրեր, վախից չէր անի: Գիտես՝ ինչն է ցավ պատճառում, որ նայում ու տեսնում եմ՝ նույն մարդիկ դրսում խելոք, գլուխները կախ, բոլոր օրենքներին ենթարկվում են՝ վախը սրտներում, խանութում մտնում են Sorry ասելով, իսկ այստեղ խփում են ուսիդ ու անցնում են: Հասարակությունը պետք է կրթվի և դարձյալ՝ օրենքի ուժով:
Հարցազրույցն ամբողջությամբ` տեսանյութում:
