Ժամանակակից աշխարհում կենաց-մահու ֆիզիկական կողմը մի փոքր հրատապ չէ, քանի որ շատ հազվադեպ են տեղի ունենում պետությունների ֆիզիկական ոչնչացումներ: Ոչնչացումները 21-րդ դարում կրում են բարոյահոգեբանական բնույթ և առավելապես լինում են ինքնաոչնչացման տեսքով, այսինքն` դու ինքդ քեզ ես ոչնչացնում քո մեջ, որպես պետություն, ու վերածվում ես ինչ-որ այլ պետության կցորդի` դե յուրե գոյություն ունենալով, իսկ դե ֆակտո հանդիսանալով այդ պետության կամակատարը: Հայաստանում անկախության ընթացքում հիմնականում տեղի ունեցավ հենց այդ ինքնաոչնչացման գործընթացը, երբ պետություն կայացնելու փոխարեն, պետություն նկարվեց, իսկ կայացավ բոլորովին այլ մի բան, որի անունը ինչ ասես կարելի է դնել, բայց քանի որ այն պետություն չէ ըստ էության, ապա արդեն կարևոր էլ չէ, թե ուրիշ ինչ կկոչենք` միևնույն է, ցանկացած անվանման և որակման դեպքում իրավիճակը վտանգավոր է ու տագնապալի, որովհետև դու պետություն չես:
Դա ամենևին նոր իրավիճակ չէ Հայաստանի հասարակության, հատկապես Հայաստանի պետական ապագայով իրապես մտահոգ քաղաքացիական հասարակության համար: Բայց ռուսական սահմանապահ զորքի մասնակցությունը հայկական բանակի անկախության շքերթին իսկապես ցնցող հարված էր, որովհետև հասավ մի սահմանի, որին անգամ այս ընթացքի պայմաններում դեռ չէր հասել այդ քաղաքացիական տագնապի երևակայությունը: Դա ահազանգ է, ահազանգ այն մասին, որ այդ ընթացքը շարունակվելու պարագայում մենք դեռ շատ ենք կանգնելու մեր երևակայությունից շատ առաջ անցած վտանգավոր ու ցնցող փաստերի առաջ: Ավելին` դա վկայություն էր, որ մինչ մենք կփորձենք երևակայել, վտանգն` իր ռազմավարական հիմքերով հանդերձ, արդեն բավական պրագմատիկ քայլերով անցել է Հայաստանի քաղաքացիական հասարակության ձևավորման գործընթացից շատ առաջ:
Անկախության 23-ամյակի գլխավոր դասը, թերևս, ձևակերպվում է արդեն ինքնաբերաբար` Հայաստանի քաղաքացիական հասարակության զարգացման տեմպը պետք է կրկնապատկել, կայացման ընթացքն ու զարգացման դինամիկան պետք է ավելացնել: Ակնհայտ է, որ քաղաքական Հայաստանն ի զորու չէ համարժեք դինամիզմով աչքի ընկնել, ուրեմն միակ հնարավորությունը քաղաքացիական Հայաստանն է, քաղաքացիական համակարգը, որ ներկայումս գտնվում է սաղմնային վիճակում և ունի թե՛ ֆորմատային, թե՛ բովանդակային և թե՛ աշխարհընկալման առումով հասունացման անհրաժեշտություն: Անկախության զանգը հնչեց հենց քաղաքացիական Հայաստանի համար, որը այս քսանամյակի, թերևս, կարևոր ձեռքբերումներից մեկը լինելով, պարտավոր է իր ձեռքբերումը դարձնել իրապես անկախ և ինքնիշխան, իրապես ազատ մտածողությամբ Հայաստան պետության հաստատումը:
