«Առաջին լրատվական»-ի զրուցակիցն է ՀՀ Կենտրոնական բանկի նախկին նախագահ Բագրատ Ասատրյանը
– Պարոն Ասատրյան, Միջազգային վարկանշային Moody’s կազմակերպությունը 2014թ. Հայաստանի տնտեսական աճը 3,2 տոկոսից նվազեցրել է 2,1 տոկոսի: Եվ դա պայմանավորել է Ռուսաստանի տնտեսության բացասական ազդեցությամբ: Դուք ի՞նչ կանխատեսումներ ունեք այս առումով:
– Այդ գնահատումը ոչ միայն Moody’s-ն է արել: Տարեսկզբից շատ հեղինակավոր և ոչ այնքան հեղինակավոր բոլոր միջազգային կազմակերպություններն էլ անում են: Այդ մասին պարբերաբար հաշվետվություններով ու ծրագրային հայտարարություններով է հանդես գալիս նաև ՀՀ Կենտրոնական բանկը, որը վերջին հրապարակման մեջ ևս էապես նվազեցրել է տնտեսական աճը: Դա այսօր արդեն իրողություն է: Վերջին 7 ամիսների տնտեսական ցուցանիշների արդյունքում ակնհայտ է, որ առկա է բացասական միտում, որ կառավարության 2014թ. ծրագրի հիմքում ընկած աճն իրականություն չի դառնա:
– Ո՞րն է պատճառը:
– Երկու պատճառ կա, և պետք չէ ամբողջը գցել Ռուսաստանի վրա: Մեր տնտեսությունը հիվանդ է, օլիգարխիկ, կենտրոնացված N թվով մարդկանց ձեռքերում, ու այդ միտումն ավելի է խորանում: Այն անձինք, ովքեր տնտեսության մեջ էական դերակատարում ունեն, եթե նախկինում քաղաքական պաշտոններ էին զբաղեցնում, պատգամավորներ էին և այլն, այսօր արդեն գործադիր իշխանության մաս են կազմում:
– Դուք հավանաբար նկատի ունեք վարչապետ Հովիկ Աբրահամյանին:
– Ես վարչապետին նկատի չունեմ: Ես նկատի ունեմ ամբողջ կառավարությանը, ամբողջ կառավարման համակարգին:
– Հ.Աբրահամյանը նշանակվելուց հետո հայտարարեց, որ պայքարելու է ստվերային տնտեսության դեմ և բոլորի համար հավասար խաղի կանոններ է ստեղծելու: Այս հինգ ամիսների ընթացքում այդ առումով առաջընթաց տեսնո՞ւմ եք:
– Չեմ տեսնում: ՀՀ բոլոր կառավարությունները պայքարել են ստվերի դեմ և ձգտել են հարկերի հավաքագրման աստիճանը բարձրացնել, բայց մեր տնտեսության առաջնային խնդիրը ո՛չ ստվերն է, ոչ էլ հարկերի թերհավաքագրումը: Մենք ունենք այլ լուրջ խնդիրներ: Առաջինը կառուցվածքային է. օլիգարխիկ համակարգը: Մենք չունենք այն, ինչ գրված է թղթի վրա: Մենք ասում ենք՝ ազատական տնտեսական համակարգ, ասում ենք՝ համապատասխան օրենքներ, և իսկապես ունենք բավականին ծավալուն օրենսդրական դաշտ, որը պետք է նպաստի այս տնտեսության գործունեությանը, բայց ունենք կարգ, որը գալիս է մերժելու դրանք:
– Իսկ դա ունենալու ցանկությունը դեռ չե՞ք տեսնում Հայաստանի իշխանությունների մոտ:
– Որևէ կերպ չեմ տեսնում: Անգամ ուզեն էլ, չեն կարող անել: Պարզ մի բան ասեմ. ես բիզնեսմեն եմ, և այսօր ինձ նշանակեցին վարչապետ, ես ի՞նչ պիտի անեմ, պիտի եկամուտներս կրճատե՞մ: Վատ աշխատեմ, որ քի՞չ եկամուտ ստանամ, թե՞ եթե մրցակից առաջանա, ասեմ՝ արի իմ տեղը գրավի: Իհարկե՝ ոչ: Ես բիզնեսմեն եմ, ես իմ բիզնեսի բոլոր օրինական և անօրինական ճանապարհներով իմ շահույթները մեծացնելու մասին պետք է մտածեմ:
– Այսինքն՝ իսկապես անհրաժեշտ է բիզնեսը տարանջատել պետական կառավարումից, ինչի մասին իշխանությունները տարիներ շարունակ խոսում են, բայց չեն անում:
– Դա տնտեսվարման այբուբենն է. եթե դուք տառերը չեք ճանաչում, դուք երբեք գրագետ մարդ չեք լինի: Եթե դա չես ընդունում, ինչպե՞ս կարող ես խոսել տնտեսական համակարգի մասին: Սա համակարգ չէ, սա ինչ-որ խումբ մարդկանց կողմից կառավարվող մի մոդել է, մի փակ բաժնետիրական մոդել, որտեղ տնտեսություն-քաղաքականություն խառնաշփոթ է, որից կորցնում է և՛ քաղաքականությունը, և՛ տնտեսությունը: Իսկ բյուջե համալրելը կոնկրետ մարդկանց համար դարձել է բիզնես՝ ինքը տալիս է բյուջեին, որպեսզի գոյատևի, վերարտադրվի իր պաշտոնում՝ իր բիզնեսով:
– Արևմտյան պատժամիջոցների արդյունքում ՌԴ տնտեսությունը անկումային վիճակում է. դա ինչպե՞ս կանդրադառնա Հայաստանի տնտեսության վրա:
– Դա երկրորդ գործոնն է, որը չի նպաստում տնտեսական աճին, և վիճակը գնալով ավելի է ծանրանում: 20 տարի դեպի Եվրոպա գնալուց հետո անցած տարի մեկ օրում մեր քաղաքական գիգանտները որոշեցին գնալ Մաքսային միություն: Բայց դա համակարգային մեծ խնդիր է, և այսօր այնտեղ, որտեղ մենք գնում ենք, վիճակը կտրուկ վատացել է: ՌԴ-ն հերթական անգամ բռնել է մեկուսացման ճանապարհը: Մեկուսացող ՌԴ-ն վտանգավոր է ճիշտ այնքան, որքան եղել է անցած դարի սկզբին՝ Առաջին աշխարհամարտից հետո, բոլշևիկյան Ռուսաստանը: Կարող է մեզ համար ժամանակավոր էֆեկտ լինել՝ մի քանի տոննա ավելի խնձոր վաճառենք, բայց երկարատև զարգացման տեսակետից սա հեռանկար չէ: ՌԴ-ն պետք է ամբողջ աշխարհի հետ համաչափորեն զարգանա:
Ասում են՝ հոկտեմբերի 10, բայց այսօր դրված է ոչ թե Եվրասիական տնտեսական միությանը մեր անդամակցության հարցը, այլ հերթական անգամ մենք խոր անորոշության առաջ ենք կանգնելու: ՀՀ տնտեսական մոդելը լավ է թե վատ է, բայց չի համապատասխանում Մաքսային միությունում թելադրող դիրք ունեցող երկրների տնտեսության մոդելներին: ՌԴ-ն ունի հզոր հումքային ռեսուրներ, որի հնարավորությունները, անընդհատ հայտարարվում է, ներդնելու է թե՛ ֆինանսական, թե՛ այլ ոլորտներում իր տնտեսվարողներին ջրի երես պահելու համար: ՀՀ-ն ի՞նչ մրցակից կարող է լինել, այդ ի՞նչ պետք է անի, որ կարողանա իր ապրանքը ՌԴ-ում ավելի լավ պայմաններում իրացնել: Անհնար է:
Այնուամենայնիվ ես հույս ունեմ, որ չենք մտնելու այդ միություն: Հիշեք խոսքս. ընդամենը մեկ տարի հետո մեր հասարակության մեջ համատարած հուսախաբություն է լինելու:
– Պարոն Ասատրյան, արդեն հայտնի են 2015թ. բյուջեի նախնական տվյալները, որոնց համաձայն ընդամենը 30-40 միլիարդ դրամի եկամտային աճ է նախատեսվում: Սա նշանակում է, որ կառավարությունը ներկայացնում է տնտեսական զարգացում չապահովո՞ղ բյուջե:
– Սա նշանակում է, որ բյուջեն մշակողները տեսնում են այդ ռիսկը ու հասկանում, որ գալիք տարիների ընթացքում ներքին և արտաքին խնդիրների պատճառով դժվար է լինելու: Ակնհայտ է, որ առաջիկա 3-4 տարիներին ՌԴ-ի տնտեսական վիճակը լինելու է ոչ լավ: Սա էլ իր հերթին նշանակում է, որ Հայաստանի համար արտաքին բացասական ազդակները բացասական են լինելու:
– Իսկ նման պայմաններում մեր երկրում արտագաղթի կամ ժողովրդագրական ի՞նչ զարգացում կարող է լինել, հատկապես որ վերջին տարիներին Հայաստանից մոտ 250 հազար մարդ է արտագաղթել:
– Բացասական ժողովրդագրական զարգացման և բնական աճի առումով մենք մտնում ենք բացասական ցիկլ: Հիմա ակտիվ վերարտադրողական տարիք են մտնում այն անձինք, ովքեր ծնվել են 90-ական թվականներին: 90-ականներից մինչև 2001-2002թթ. ծնունդների նվազում է տեղի ունեցել՝ 30.000 հազարից քիչ երեխա է ծնվել: Եվ առաջիկա մի քանի տարիներին մենք ծնելիության կտրուկ անկում ենք ունենալու: Մյուս կողմից էլ տարեցների թվի աճ է տեղի ունենալու: 1945-1950 թթ. ինչպես ամբողջ աշխարհում, այնպես էլ Հայաստանում բեյբի-բումի շրջանն էր: Հիմա այդ տարիքային խմբերն են մտնում ակտիվ մահացության շրջան, և մահերի թիվը ավելանալու է: Մի խնդիր էլ, որ հայ ժողովուրդն իր պատմության ընթացքում երբեք չի բախվել: Լոկալ բնակեցված բնակավայրերում հայ ժողովուրդը բնութագրվել է բնական աճով, հիմա հակառակ երևույթն է տեղի ունենում, չկա բնական վերարտադրություն: Մենք զրկվում ենք մեր հնարավոր ապագայից:
Հայաստանում շուրջ 300 գյուղական համայնք կենսունակ չէ, վերարտադրողական հնարավորությունը կորցրել են, ի վիճակի չեն դպրոց պահել: Գնացեք լեռնային, նախալեռնային շրջաններ. գյուղերում միայն տարեցներ են մնացել: Այսօր գյուղում ծնելիության մակարդակն ավելի ցածր է, քան քաղաքում: Իսկ մենք խոսում ենք անվտանգության ռազմավարության մասին:
– Դուք միայն վատ բաներ ասեցիք, Հայաստանում մի լավ բան չկա՞:
– Ի՞նչ ասեմ: Ես շատ կուզենամ, որ դրական բաներ լինեն, բայց ի՞նչ ասեմ: Ես էությամբ այդքան էլ վատ մարդ չեմ, վատ բաներ եմ ասում, բայց ասում եմ այն, ինչ կա:
