«Առաջին լրատվական»-ի RealPolitik հաղորդաշարի հյուրն է Հանրային քաղաքականության վերլուծության և երկխոսության «Ապելա» ինստիտուտի տնօրեն, սահմանադրագետ Արմեն Մազմանյանը:
– Սահմանադրական բարեփոխումների հայտնի փաթեթի հանրային քննարկումների փուլը կարծես ավարտվեց: Ի՞նչ հասկացաք այդ քննարկումներից: Որքանո՞վ կարող ենք համարել, որ խնդիրը լուծված է, հանրությունն այլևս իրազեկված է փաթեթին և պատրաստ է այն փաստաթղթին, որը կդրվի հանրաքվեի:
– Կարծես թե նպատակը եղել է ոչ թե հայեցակարգ ներկայացնել, այլ` հայեցակարգի նախագիծ: Քննարկումները դեռ նոր են սկսվել, պետք է հաջորդ փուլ լինի: Քննարկումը որոշակի ակտիվ բնույթ ստացավ, սակայն այնուամենայնիվ, իմ անձնական գնահատականով, առկա էր պասիվություն թե՛ մասնագիտական հանրության կողմից, թե՛ քաղաքացիական: Երևի գաղտնիք չէ, որ եղել է թերահավատություն գործընթացի նկատմամբ, ինչը պայմանավորված է թե քաղաքական մթնոլորտով, թե քաղաքական գնահատականներով և այլն: Եթե շարունակություն ունենա, և արդեն հոկտեմբերին ունենանք հայեցակարգ, կարող ենք տեսնել, թե ինչ ընթացք կստանա և ինչ զարգացումներ կունենա` անկախ հանգամանքից` համաձայն ենք այդ նախագծին, թե` ոչ: Առաջարկությունների հետ կապված կոչ եմ անում թե՛ քաղաքացիական հասարակությանը, թե՛ մասնագիտական հանրությանը շատ լուրջ ուշադրություն դարձնել և ներգրավվել քննարկմանը:
– Որտեղի՞ց պետք է գա այդ ուշադրությունը, որովհետև նախագծի քննարկմանը այդպիսի ուշադրություն, ըստ էության, չտեսանք, հակառակը` քաղաքական ուժերի կողմից նույնիսկ բոյկոտ, ընդգծված մերժում տեսանք, և փաստորեն նորից ակնկալում եք, որ հասարակությունը, քաղաքական ուժերը կներգրավվեն, իսկ առանց այդ սեգմենտների ներգրավման` ուղղակի անիմաստ է դառնում բարեփոխումը, որովհետև ավելի մեծ կոնֆլիկտի պատճառ կարող է դառնալ այն փաստաթուղթը, որը չի լուծելու այն խնդիրները, որոնք ի սկզբանե դրված են որպես պատճառ:
– Համաձայն եմ, որ առանց մասնագիտական հանրության ներգրավվածության` գործընթացը միգուցե մեծ նպատակների չի հասնի: Ավելի շատ իմ տպավորությունն այն է, որ քաղաքացիական հասարակությունը ոչ թե բոյկոտում է, այլ մի տեսակ թերահավատ է: Իմ դիտարկմամբ` երբեմն մասնագիտական լուրջ գիտելիքի դեֆիցիտ կար այս պրոցեսում, հատկապես քաղաքացիական հասարակության կողմից: Միգուցե այս փուլի հետ է կապված, որ շատերը կարծում են, թե չի հասունացել այն պահը, երբ առաջարկությունները ձևակերպվեն հստակ: Այստեղ հանրության մեջ կա լուրջ կարծիք, որ սահմանադրական բարեփոխումները չեն կարող լուծել քաղաքական և հասարակական ամենակարևոր հարցը: Իմ գնահատականն էլ այն է եղել, որ կարևոր ֆունդամենտալ հարց չենք կարող լուծել սահմանադրական բարեփոխումներով:
– Որովհետև քաղաքական կամքը միշտ ավելի է գերակայել, քան ցանկացած սահմանադրություն:
– Որովհետև նախևառաջ սահմանադրական տեքստի փոփոխությամբ սովորաբար և ընդհանրապես քաղաքական ինստիտուտների փոփոխություն տեղի չի ունենում, որովհետև սահմանադրությունը խաղի ֆորմալ կանոններ է նախանշում: Երկրորդ` եթե մենք ակնկալում ենք, որ սահմանադրական տեքստի փոփոխությունը քաղաքական ինստիտուտների փոփոխություն կբերի, ապա դա պետք է տեղի ունենա այն մթնոլորտում, երբ հասարակության բոլոր սեգմենտները պատրաստ են և գնում են այդ խաղի կանոնները փոխելուն: Ես, իհարկե, այդ մթնոլորտը չեմ տեսնում: Չեմ կարծում, որ իսկապես հասունացել է պահը, երբ բոլոր խաղացողները պատրաստ են այդ քայլին գնալուն:
– 2003 թվականին, փաստորեն, ունեցանք տապալված հանրաքվե, իսկ 2005-ին առանց հիմնական խաղացողների իշխանությունները պարտադրեցին և անցկացրեցին: Այսօր ոչ իշխանական ուժեր ունենք, որոնք կարող են համարվել հիմնական խաղացողներ, որոնց կարծիքը իշխանությունը չի կարող գոնե հաշվի չառնել իր որոշումներում: Ի՞նչ եք կարծում` այդ կոնսենսուսը պետք է լինի իշխանության ներսո՞ւմ բացառապես, թե՞ իշխանությունն այնուամենայնիվ պետք է անսա իրենից դուրս գտնվող քաղաքական սեգմենտներին և նաև քաղաքացիական հասարակությանը:
– Իհարկե, պետք է լինի կոնսենսուս, և հենց այդ քաղաքական կոնսենսուսը կարող է ստեղծել այն իրավիճակը, երբ խաղի կանոններին կսկսեն հետևել, եթե չկա կոնսենսուս, ապա մի կողմը կուզենա հետևել, մյուսը, իհարկե, չի հետևի, որովհետև չի հավատա, և չի մտնի այդ պայմանագրի մեջ: Շատ կարևոր է հասարակական դաշինքի կոնսենսուսը: 2005-ին մենք դա չունեինք, թեև ինքս գնահատում եմ, որ սահմանադրական բուն տեքստի փոփոխությունը բավական պոզիտիվ էր, դրական փոփոխությունների փաթեթ էր: 2005-ին ունենալով ավելի դրական փոփոխությունների փաթեթ և ավելի լավ սահմանադրություն` մենք քաղաքական մեծ արդյունքների չհասանք, որովհետև չկար կոնսենսուս, չկար այդ դաշինքը, այսինքն` սահմանադրությունը չի հանդիսանում այդ դաշինքը, այդ պայմանագիրը:
– Տարբեր փորձագետներ առաջ են քաշում այն միտքը, որ այս սահմանադրությունը ևս իշխանությանը վերարտադրվելու հնարավորություն է տալիս այլ ձևաչափով: Թեև Սերժ Սարգսյանը հայտարարեց, որ ինքը չի պատրաստվում մնալ նախագահի պաշտոնում, բայց պահում է իշխանության մեջ հիմնական դերակատարներին: Այսպիսի հնարավորություն այնուամենայնիվ տեսնո՞ւմ եք:
– Չեմ կարող միանշանակ ասել, որ միտում է միանշանակ եղել իշխանության վերարտադրման, բայց համենայնդեպս` հայեցակարգի, կառավարման ձևի հետ կապված այն տեքստը, որ ես տեսնում եմ, ռեսուրս միանշանակ կա՝ իշխանության և կենտրոնացման, և վերարտադրման:
– Ձեր հիմնական մտահոգությունները փաստաթղթի վերաբերյալ: Գիտեմ, որ Դուք հստակ ասել եք. «Հայաստանում անցումը կառավարման խորհրդարանական համակարգին նահանջ է, քանի որ համաժողովրդական կարևոր ընտրություններից մնում է միայն մեկը»: Սա Ձեր խոսքն է, Դուք ըստ էության ժողովրդավարության նահանջ եք տեսնում:
– Այո՛, միանշանակ: Ինձ համար խորհրդարանական համակարգին անցումը ինչ-որ էսթետիկ ինստիտուտների համադրման պրոցես չէ, արտաքին հատկանիշներով իսկապես խորհրդարանական համակարգը ավելի շատ է ասոցացվում ժողովրդավարության հետ, որովհետև խորհրդարանական համակարգ ունեցող պետությունների մեծ մասը ժողովրդավար են: Սակայն այստեղ պատճառահետևանքային կապը այդքան միանշանակ չէ: Նրանք ժողովրդավար են ոչ թե, որովհետև խորհրդարանական են, այլ նրանք խորհրդարանական են, որովհետև դարերի ընթացքում են հիմնականում ձևավորել: Ես փորձում եմ վերլուծել մեր քաղաքական իրականությունը, ժողովրդական զարգացման այս փուլը, տեսնել խորհրդարանական համակարգին անցումը իսկապե՞ս նպատակահարմար է ժողովրդավարական զարգացման տեսանկյունից: Ես մտավախություններ ունեմ, և դրանցից կարևորներից մեկը, ոչ միակը, այն է, որ այդ անցումով մենք, փաստորեն, համաժողովրդական ընտրությունների քանակի նվազում ենք տեսնում, և ես դա, այո՛, համարում եմ ժողովրդական զարգացման հեռանկարի նահանջ, որովհետև ընտրությունների միջոցով է ձևավորվում քաղաքական մշակույթը: Եթե մենք դիտենք իշխանություն պահելը և ընդհանրապես ընտրությունը որպես բիզնես պրոյեկտ,- բիզնես պրոյեկտ է` հատկապես հաշվի առնելով, որ մեզ մոտ օլիգարխիկ համակարգ է, և ոչ ոք դա չի թաքցնում,- ապա ընտրություններին կատարվում են ներդրումներ՝ ակնկալելով, որ հետագայում որոշակի տնտեսական գործունեության ընթացքում այդ ներդրումները կարդարացվեն: Բնական է, որ օլիգարխիկ ստրուկտուրայի իշխանության համար ավելի նպատակահարմար է ավելի քիչ ներդրումներ կատարել:
– Դատական համակարգի հետ կապված մշտապես կան մտահոգություններ, և այդ իշխանության մասով միշտ բարեփոխումներ են արվել այդ ոլորտում, միշտ հույս է հայտնվել, որ դատական համակարգի կայանալուն պես մենք կարող ենք այլ իշխանություններից ևս լուրջ ձեռքբերումներ և ակնկալիքներ ունենալ: Դուք տարիներ առաջ էլ սահմանադրության որոշ դրույթների փոփոխություն եք առաջարկել: Դրանք վերաբերել են դատական և տեղական ինքնակառավարման համակարգերին, բայց նաև հավելում եք, որ դրանք կենսական անհրաժեշտություն չեն:
– Իրավաբանների և նեղ մասնագետների համար կան որոշակի հարցեր, որոնք հետաքրքրության առարկա են: Ավելի նպատակահարմար կլիներ, որ ոչ թե Սահմանադրական դատարանը վերցներ, ինչպես շատերը կարծում են, այլ ընդհակառակը` բերվեր և դրվեր այդ ամբողջը բուրգի գլխին, և դա կկոչվեր հիբրիդ սիստեմ: Նույնիսկ Եվրոպայում կան նման նախադեպեր, որտեղ Սահմանադրական դատարանը ունի այդպիսի գործառույթներ: Կենսական է, երբ յուրաքանչյուր դատարան հենց սահմանադրական սկզբունքներով առաջնորդվի:
Տեղական ինքնակառավարման մասնագետ չեմ, սակայն միշտ կարծել եմ, որ այստեղ որոշակի փոփոխությունների կարիք կա՝ ելնելով նրանից, որ ընդհանրապես տեղական ինքնակառավարումը որպես ժողովրդավարական ինքնակառավարվող լծակ չի կայացել: Այստեղ ևս տեսնում եմ ընտրությունների ինստիտուտի ամրապնդման կարիք, և ինչու ոչ` եթե պետք է,- մարզպետների ինստիտուտը այսօր տեղական կառավարման ինստիտուտ է, որը ինքնակառավարվող ինստիտուտ չէ,- կարելի մարզպետների ընտրության հարցը առաջ բերել, որը կարող է նաև տեղական մակարդակում ժողովրդավարության խթան հանդիսանալ: Սակայն ոչ դատարանի դեպքում, ոչ էլ տեղական ինքնակառավարման մարմինների դեպքում սահմանադրությունը չի կարելի պայմանավորել միայն սրանցով:
– Գրեթե բոլոր ընտրություններից առաջ, այդ թվում` 2012 թվականի նախօրեին քննարկումներ, վեճեր ունեինք. քաղաքական հիմնական ուժերը, մի ճակատով հանդես գալով, խոսում էին 100 տոկոս համամասնական ընտրական համակարգին անցնելու օգտին, և կարծես թե սահմանադրությամբ լուծվում է այդ խնդիրը:
– Խորհրդարանական համակարգին անցումը չի նշանակում, որ 100 տոկոս համամասնականի կարող է բերել: Այստեղ քաղաքական կառավարման ձև և ընտրական համակարգ հարաբերակցությունը շատ կարևոր է, որովհետև կախված է նրանից, թե ինչ կառավարման ձև ենք ընտրում: Թեև հայեցակարգը ենթադրում է կամ առաջարկում է, որ ընտրական համակարգը ևս պետք է պայմանավորվի սահմանադրությամբ: Իմ կարծիքով` կլինի թե՛ համամասնական, թե՛ մեծամասնական, թե՛ հիբրիդ համակարգ, դրանով այնուամենայնիվ քաղաքական պրակտիկայի լուրջ փոփոխություն ակնկալել պետք չէ: Մանիպուլյացիա կլինի թե համամասնականի դեպքում, թե` մեծամասնականի:
– Այսինքն` օլիգարխիան իրեն զգացնել կտա և ձևերը կգտնի՞:
– Եթե կա այդպիսի քաղաքական նպատակ, ապա` իհարկե՛:
– Ո՞րն է մեզանում այսօր գործող պայմաններում ավելի աշխատող՝ քաղաքական կա՞մքը, թե՞ սահմանադրությունը, սահմանադրական նորմերն ու օրենքները:
– Քաղաքական պրակտիկայի շատ կարևոր տարրեր, ցավոք սրտի, ոչ թե սահմանադրական տեքստի, այլ սահմանադրականության հոգուց չեն բխում: Այսօր շատ կարևոր է մեր երկրում երկխոսություն ձևավորել, որպեսզի ձևավորվի նաև վստահության մթնոլորտ: Այսօր տեղի են ունենում որոշակի քաղաքական իրադարձություններ, որոնց լույսի ներքո մենք հասկանում ենք` ինչ կարևոր է մեկ ազգ հասկացությունը, բայց դա չի նշանակում, որ բոլորս պետք է լինենք մեկ կուսակցության կողմնակից: